Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 8]

[Het probleem van de voorbijgaande tijd]
vervolg van pagina 6

geliefde, naar voren en zij probeerde hem van zijn ongelijk te overtuigen. De dood is geen antwoord op zijn vragen. Maar Empedokles gaf niet toe. Opnieuw gebaarde hij te nadrukkelijk. En hier brak het toneelstuk af. Doek.’ Een cruciale passage: hierin ligt de hele roman vervat, inhoudelijk én vormtechnisch. Volgens de opbouw van het klassieke drama presenteert Freriks zonder enige stilistische pathetiek (want zijn tekst heeft inderdaad voldoende zeggingskracht) ‘de oorzaak’ van de beklemming die de ik-figuur in dit eerste deel ervaart door Hölderlins dichterschap. Was het eerste deel grotendeels uiteenzetting (met recht: ‘de expositie’), in het tweede deel overheerst ‘de handeling’: hoofdpersoon is de vijftienjarige Timon Kaspar.

Al op de eerste bladzijde van dit deel worden protagonist en situatie treffend geïntroduceerd. ‘De volgende ochtend. Timon begint met zijn spel; hij bijt zijn tanden op elkaar en sluit zijn ogen. Aan de binnenkant van zijn oogleden ziet hij prachtige kleuren: blauw, kransen van violet en geel. Hij duwt zijn handpalmen tegen zijn oren en luistert naar het heldere ruisen in zijn hoofd dat zo bekend voor hem is. “Timon.” Hij heeft zijn moeder niet binnen horen komen. Hij kijkt op, de gekleurde vlekken voor zijn ogen lijken een moment om haar hoofd te zweven.’ Volledig naar binnen gekeerd heeft Timon met niemand contact, behalve met zijn moeder en die relatie is wederzijds zeer innig, sensueel, onverhuld erotisch zelfs. In ‘Huize de Zomer’, van de buitenwereld afgeschermd door een dichtbegroeide tuin, met een vader die alle dagen van huis is, werkend in een doorzichtig glazen kantoorgebouw, speelt zich in vele subtiel verhaalde scènes het spel van Oidipus af. In de verhouding tot de moeder krijgen echter ook andere betekenislagen gestalte. In de moeder ervaart Timon het probleem van de tijd, van de gevreesde ouderdom: ‘zij is de jongste moeder: zo wil hij haar zich herinneren, duidelijk en onveranderlijk als een foto (...) Hij droomt dat zij niet ouder wordt en dat hij in leeftijd naar haar toe groeit.’ Maar bovenal is zij de vrouw met het aureool, zijn godin, zijn Muze: zij inspireert hem tot fantasieën, alleen aan haar kan hij zijn verhalen kwijt, steeds opnieuw. ‘Timon praatte en praatte, dat was zijn manier om zijn moeder aan zich te binden.’

De magie van de woorden. Op zijn eenzame zolderkamer leest Timon boeken. ‘Hij wil over zoveel woorden en uitdrukkingen beschikken dat hij kan zeggen wat hij wil zeggen. Zonder die woorden zou hij zich overbodig voelen, alsof niets van wat hij beleeft de moeite waard is (...) De wereld achter de woorden werd langzaam zijn wereld waarin hij zich vrij kon bewegen en dat maakte hem eerst oplettend, naderhand onverschillig voor wat er buiten hem gebeurde. Het lezen van boeken geeft hem een macht die hij nog niet kan hanteren.’ Later zal dat laatste zijn leven gaan bepalen.

De vereerder

Steeds duidelijker vallen de stukjes op hun plaats; steeds duidelijker wordt de relatie met het eerste deel. Er ontstaat een soort ‘dramatic irony’: schijnbaar toevallige uitspraken en ervaringen van Timon krijgen door de informatie uit het eerste deel een bijzondere lading: de lezer ziet en ervaart hoe Timon geleidelijk en onafwendbaar toegroeit naar de wezensvragen van Hölderlin en Empedokles. Onafwendbaar, zoals in zijn naam zijn lot al besloten ligt. Want hoewel zijn moeder op een vraag van hem of ‘Timon’ ergens van afgeleid is antwoordt: ‘Nee. Ik heb hem voor je verzonnen’, is de allusie duidelijk. In het Grieks betekent ‘Timon’: de vereerder. Wanneer Timon op latere leeftijd in Amsterdam filosofie studeert (met een voorkeur voor de Griekse) zal hij, voor wie waarheid en werkelijkheid niet bestaan anders dan in het woord van de dichter, ongetwijfeld een schok van herkenning gehad hebben bij dé filosoof van de scepsis, Timon van Phleious. De toespeling op het natuurkind Kaspar Hauser, tijdgenoot van Hölderlin, symbool voor de ontheemde mens die zich ‘de taal’ moest verwerven, lijkt zelfs wat al te duidelijk. Het is een bewijs van Freriks schrijftalent dat hij een geladenheid aan de gebeurtenissen weet te geven zonder de naïeve wijze waarop een vijftienjarige zich een wereldbeeld eigen maakt geweld aan te doen. En hoewel alles tot in de kleinste details

[p. 9]

(symbolische) betekenis heeft (helaas kan dit in het kader van een recensie slechts worden geconstateerd), weet Freriks te ontsnappen aan het verwijt van ‘steriliteit’ of ‘legpuzzlewerk’ dat dit type literatuur soms krijgt. Emoties worden meestal niet veroorzaakt door emotionele schrijfuitbarstingen. Met name in het slot van het tweede deel is de tekst door de ingehouden toon van een grote dramatische zeggingskracht. Een reeks motieven komt hier samen; de geserreerde stijl staat in een betekenis-accentuerend contrast tot de gruwelijke waarheid die Timon krijgt te verwerken: zijn moeder keert terug uit het ziekenhuis waar zij een dood meisje (‘Annemiek’) gebaard heeft; Timon reageert zich af op ogen en mond van een reeds gekochte pop, steekt dan zijn moeder tuinbloemen in het haar. ‘Duidelijk ziet hij in haar huid de groeven en de fijne rimpeltjes, als met een naald getrokken. Een moment durft hij geen adem te halen. Laat er, waar zijn moeder is, stilte zijn.’

De climax: de intrede Van dood en het besef van ouderdom, de vervreemding van de moeder als gevolg daarvan, wordt uitgewerkt en door Timon ‘verwerkt’ in het derde deel: ‘De tuin in bloei’. Alles is veranderd; de tuin groeit dicht rond ‘Huize de Zomer’: ‘Zijn ouders leefden er niet, zij bewoonden de kamers.’ Timon maakt, alleen, als zeventien-jarige, een reis door Noorwegen en trekt een etmaal op met een verdwaald zes-jarig meisje dat hij ‘Annemiek’ noemt. Ze kunnen elkaars woorden niet begrijpen, toch ervaart hij in haar het eerste ‘contact’ met een ander na het leven met zijn moeder. Door het meisje overwint hij de waarheid van tijd en werkelijkheid’: ‘Het verleden bestaat niet, denkt hij, vanmiddag heb ik mijn zusje Annemiek aangeraakt. Het is nooit gebeurd dat zij dood werd geboren.’ Als hij weer thuiskomt geeft hij zijn moeder een vluchtige kus en loopt dan naar buiten: hij weet zeker dat hij Annemiek in de bloeiende tuin zal vinden.

Omslag

De werkelijke omslag, de peripetie, zit in het vierde deel, waar de ik-verteller weer optreedt en terugkijkt op zijn Tübingen-reis. Hij beseft dat ieder beeld van het verleden altijd een projectie vanuit een latere tijd is en daardoor altijd een ‘vervalst’ beeld geeft. ‘De tijd laat zich niet vastpinnen en uiteindelijk onttrekt het verleden zich aan elke beschouwing, ook het verleden dat is vastgelegd in documenten.’ Ook hij was met zijn Hölderlin-bedevaart bezig een mythe te bouwen, maar nu komt hij tot het inzicht dat er een andere mogelijkheid is. Hölderlin kan een roman over Griekenland schrijven zonder er ooit geweest te zijn; hij kon de tijd tussen zich zelf en Empedokles niet overbruggen, ‘maar Empedokles' filosofie over de eenheid tussen mens en wereld werd Hölderlins creatieve energie: hij maakte Empedokles' gedachten tot de zijne.’ Dat is de ‘ontknoping’ die Timon, als student filosofie in Amsterdam, in het vijfde en laatste deel zal beleven.

Tal van motieven uit het tweede deel keren hier terug, vooral Timons obsessie voor de kracht van woorden. Zijn kamer is ‘behangen’ met briefjes waarop citaten uit boeken staan, vele van Empedokles, ‘filosoof van de liefde en de haat’. Timon ‘wordt’ nu de ik-figuur in zijn fascinatie voor Hölderlin en Empedokles. Door zijn medestudente Margje, de eerste volwassene met wie hij kan práten, raakt hij geconfronteerd met een andere wereld: tegenover zijn geest stelt zij haar lichaam: ‘Het denken zit in je lichaam, Timon.’ Tegenover de binnenwereld van Timon stelt zij de buitenwereld: zij kan zich volledig verliezen in wild dansen op oorverdovende muziek onder de schitterbol van felgekleurde glaasjes om daarna leeg te zijn en met suizende oren uitgeput neer te vallen. Zij wordt Timons Diotima (‘Zijn lippen trillen. Kom en maak me rustig, Margje. Komm und besänftige mir’), Timons Panthea: na de ontmoeting met haar verfrommelt hij het citatenbriefje: ‘de dood als antwoord’. Door haar begrijpt hij dat Hölderlin zijn toneelstuk niet kon voltooien omdat hij weigerde te kiezen voor de dood als einde; dat zou in strijd geweest zijn met zijn utopie van de nieuwe tijd. ‘Het beeld dat ik heb van de dood: de ronding in de buik van mijn moeder (...) Een doodgeboren kind dat iedere harmonie vernietigt.’ In Margje herkent Timon het beeld van zijn moeder: ‘Plotseling weet hij het zeker: zij wordt niet oud. Hij wrijft met dichte ogen over haar blouse tot hij oranje vlekken ziet.’ Maar hij realiseert zich dat dat beeld het laatste obstakel is in zijn streven ouderlijk huis, in staat te luisteren naar het verhaal dat hij had willen vertellen: hún verhaal over vroegere zomers in de tuin. De stilte om zijn moeder is definitief geworden. Timon ziet hoe de aanvankelijk samenvallende beelden van de gezichten van zijn moeder en Margje uiteengaan. ‘Alles vergrijst hier. De kamers. De bewoners. Maar de herinnering aan de zomer moet levend blijven, die mag niet tot steen worden als de ranken aan het plafond.’ ‘Huize de Zomer’, een huis weg van de wereld, zoals Hölderlins toren, maar er wordt niet in gelééfd. Timon kiest voor ‘de wereld’. Terug in Amsterdam draait hij Mozarts ‘Requiem voor een gestorven moeder’; ruw wrijft hij Margjes haar door de war: ‘Om alleen jóúw gezicht te zien (...) Als ik naar je kijk wil ik aan niemand anders denken. Niet afhankelijk zijn van de herinneringen aan mijn moeder.’ Samen spelen ze weer het spel van het gefantaseerd reizen naar nooit bezochte steden en landen. Naar Italië ditmaal, Sicilië: ‘De zuidelijke klanken klinken in zijn hoofd. De vulkaan de Etna als knooppunt van zijn gedachten en voorstellingen.’

Doek. De roman besluit met een epiloog op een ongenummerde pagina. Lopend door Amsterdam ‘begrijpt’ Timon. ‘De tijd is nooit één tel voorbijgegaan. Hij lacht. Hij kan Empedokles op iedere straathoek ontmoeten en al zijn gedachten denken.’ Empedokles, voor wie de poëzie de leidster van de mensheid was. Hölderlin die Empedokles' gedachten tot de zijne maakte en in zijn eenzame toren lééfde, de vrijheid had vorm te geven aan de nieuwe tijd. Timon...

Kester Freriks heeft méér dan een psychologische ‘geschiedenis’ over een zoon en zijn moeder geschreven; hij heeft véél meer dan een roman over de invloed van literatuur en grote schrijvers op een fijnbewerktuigde jongeman geschreven. Hölderlins toren is in deze vorm een roman over het schrijven zélf, over de macht van de verbeelding die in woorden uitgedrukt de tijd overwint want de tegenstellingen in het bestaande, levendood, verzoent. Dat schrijfproces, die magische kracht van de literatuur, laat Freriks de lezer meemaken op een uiterst activerende en fascinerende manier. Dat proces heeft hij getuige het motto van Hölderlin, opgevat als verwijzing naar deze roman, blijkbaar ook zelfs zo ervaren: Versöhnender der du nimmergeglaubt / Nun da bist.