Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 4]

Liedjes voor een mooi warm wicht
Jacob Groots enthousiasme voor Herman Gorter

Liedjes door Herman Gorter Uitgever: De Arbeiderspers 264 p. f36,50
Nieuwe muziek, een Herman Gorter boek door Jacob Groot Uitgever: Wetenschappelijke uitgeverij 110 p. f16,50

Jacques Kruithof

Bij de herdenking van Herman Gorters sterfdag in 1977 vroeg VN een aantal dichters iets te schrijven over hun houding jegens diens werk. Een opvallende reactie kwam van Jacob Groot: met grote bewondering ook voor de poëzie uit Gorters socialistische tijd, die nauwelijks bekend is, een overwegend slechte pers heeft gekregen, zeker in hand- en schoolboek, en amper verkrijgbaar is. ‘De indruk die deze laatste kleine gedichten keer op keer op me maken,’ schreef Groot, ‘is die van een onvergelijkelijke rust, een onvergelijkelijk geluk.’

Op twee manieren is Groot sindsdien met en voor Gorter in de weer geweest: in de Synthesereeks verscheen zijn boekje Nieuwe Muziek, waarin hij die ‘indruk’ onder woorden probeert te brengen, en hij trad op als tekstbezorger van de Liedjes die Gorter tussen 1910 en 1924 schreef.

De Verzamelde werken van Herman Gorter zijn in acht delen onder het wakend oog van Garmt Stuiveling uitgegeven tussen 1948 en 1952; deze editie is, evenals vroegere bundels en verzamelbanden, alleen antiquarisch nog te verkrijgen. Gorters Verzamelde lyriek tot 1905 verscheen in 1966 als ‘eerste deel van een tweedelige uitgave’ volgens het colofon, maar de verzorgers Stuiveling en Enno Endt zijn aan dat tweede deel tot nog toe niet toegekomen. Wat Gorter in de laatste ruim twintig jaar van zijn leven schreef, is moeilijk te vinden; in de boekhandel kon slechts de Ooievaarpocket De dag gaat open als een gouden roos er een vaag beeld van geven.

Gorter met Jenne Clinge Doorenbos en familie in 1923

Dat deze nieuwe uitgave in een leemte voorziet, behoeft dus geen betoog, dat ze bovendien ‘een daad van eenvoudige rechtvaardigheid’ is, misschien wel. ‘Grote waarde hebben ze niet,’ meldt het schoolboek van Knuvelder over Gorters latere gedichten. Volgens Sivirsky hebben Gorters denkbeelden ‘op den duur zijn dichterlijke scheppingsdrang overwoekerd’. Dergelijke uitspraken, meestal zonder argumenten, en vooral zonder teksten om het oordeel aan te toetsen, moet menige aankomende lezer in de hoogste klassen tegengekomen zijn. En er deugt geen draad van.

Eenwording

De Liedjes, waar Groot terecht het oog op heeft laten vallen, lenen zich bij uitstek om de onjuistheid van het cliché aan te wijzen: Gorter is niet pardoes marxist geworden, en hij is daarna niet heel anders en veel minder gaan schrijven. Van jongsaf aan is de voornaamste stimulans van de dichter Gorter een aandrift geweest tot ‘éénwording’, zoals hij het hier in zijn Voorrede zelf noemt: daarom gaat het in zijn jeugdwerk, in de Mei, in de ‘experimentele’ Verzen van 1890, evengoed als in wat hij onder invloed van Spinoza en later Marx geschreven heeft.

Gorter was in wezen (en in de beste zin van het woord) een mysticus: iemand die zich wilde vereenzelvigen, die volledig op wilde gaan in de natuur, de geliefde vrouw, de ‘Geest der Nieuwe Menschheid’, het heelal. Dat is een streven met een eeuwenoude traditie binnen en buiten de wereldgodsdiensten, door hem enerzijds verbonden met het abstracte marxistische ‘geloof’ in de revolutie die op handen zou zijn, anderzijds steeds heel aards en zeer erotisch gehouden. Zoals men religieuze poëzie kan lezen en waarderen zonder de achtergrond van de dichter te delen, kan men ook de emotie en de gedrevenheid van Gorters werk meemaken zonder met hem mee te gaan. De Liedjes gaan over het naderen en over de verijdeling van de revolutie rond de Eerste Wereldoorlog: er leek een nieuwe mensheid in aantocht, waarop Gorters mystiek zich hoopvol richtte:

O, wat is Liefde anders dan de Liefde
Die denkt: O, was 'k gelijk aan mijn Geliefde.

Dit ‘liedje’ kan model staan voor de manier waarop Gorter zijn maatschappelijke ideaal transformeerde in een erotisch; met nog een paar andere valt gemakkelijk te demonstreren hoe hij het tevens tot kosmisch en goddelijk ideaal verhief - maar telkens moeten de beelden óók letterlijk genomen worden, voortdurend is het socialisme van de toekomst een heerlijk meisje om mee te dansen en te vrijen, net zo'n ‘mooi, warm wicht’ als Mei, in net zo'n duinlandschap.

Gorter heeft van deze liedjes ‘aan de geest der muziek der nieuwe menschheid’ in 1919 en in 1924 een privédruk laten maken, in drie exemplaren; als ik mij goed herinner, bestemd voor hem zelf en voor zijn beide vriendinnen, die overigens van elkaars bestaan niet afwisten. Groot baseert zich op de uitgave van 1930, die op de zuinige Verzamelde werken (met vaak twee of drie teksten op een bladzijde) voorheeft dat de merendeels zeer geserreerde Liedjes het wit

[p. 5]

krijgen dat hun toekomt. De verschillen met de editie van Stuiveling zijn voor het overige gering.

Gorter in 1903

Bij de tekst hoort het commentaar, en ik moet zeggen dat ik betwijfel of Groot met zijn Nieuwe muziek Gorter eenzelfde dienst bewijst als met zijn heruitgave. Hij kondigt zijn boek aan als ‘cursus en reclame tegelijk’: aan beide heeft deze poëzie ongetwijfeld behoefte.

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat Nieuwe muziek getuigt van een innemend enthousiasme, voor Gorter en in het bijzonder voor de Liedjes; ik hoop vurig dat het aanstekelijk werkt. Het boekje wijst ook op essentiële zaken in Gorters poëzie: het landschap, het lichaam (van de geliefde), de liefde, het licht - maar de iets te fraaie alliteratie in deze titels van hoofdstukken (uit te breiden met: letters, leven, liedjes, lezen en literatuur) wijst al op een mankement. Het commentaar is onhelder.

Onhelder

‘Soms is het zo stil. Het geeft niet of er geluiden zijn. Er “is” geluid. Maar er is ook “stilte”: van binnen uit. Het geeft niet of het stil is. Het “is” stil. “Stilte” (terwijl er geluiden zijn). En tegelijk “licht”. Is het licht omdat het stil is? Het geeft niet.’ En zo gaat het maar door, de cursus zowel als de reclame. ‘Een heldere nacht, en je leest ze. (Luisterend.) Je bladert: slaat snel om of traag, en wacht. (Ziende.) Slaat terug.

Van het werk van de Griekse dichteres Sappho (ca. 600 v. Chr.) zijn op één gedicht na slechts fragmenten overgeleverd. Zo'n brokstuk volgt hier in twee vertalingen: van de classicus J.D. Meerwaldt (uit de bundel Vormaspecten, 1958), en van de classicus Herman Gorter, uit de Liedjes.

‘Zo als een appel zoet bloos-kleurt aan het eind van zijn takje,
Uiter aan uiterste tak en van plukkeren al er vergeten -
Neen, neen, niet er vergeten, maar hoger hij hing dan zij reikten...’
‘Zooals één roode appel, in 't hoogst van den groenenden boomgaard
Bloost in de bladeren, hem vergaten de appelplukkers! -
Neen, zij vergaten hem niet, zij konden hem niet bereiken’

Slaat traag om en wacht weer. (Lang.) Wacht traag: ziet het. Slaat om: nog meer!’ En zo gaat het maar door: slechte cursus, anti-reclame. Het is mij veel te impressionistisch, wazig, mooischrijverij waar niemand bij gebaat is, Gorter noch Groot, laat staan de lezers die aangespoord moeten worden. Het heeft er veel van weg dat hier de aloude vergissing weer eens begaan wordt dat je over poëzie liefst op poëtische wijze hoort te schrijven. Groot eindigt tenminste zo: ‘En ik maak me los van het hek. De avond loopt in paarden om me heen zodat voor mij het moment gekomen is. Geen mensen. Enkel veld. Alleen de dauw. (De duinen, dauw.)... Stilstaande wolken boven de verte glijden onzichtbaar in de juiste stand, het zo lang brandende bijna luwend, en bijna vrijwel zover - het moment (waartoe beschikt), het feit (voldongen): mysterieuze diepe schok dat ik me verwonderd verenig. (Heiloo-Egmond aan den Hoef, een zijweg, met gezicht naar zee, vroeg voorjaar '76).’ De lezer wordt daar in elk geval dit van wijzer: de auteur woont uitzonderlijk mooi.

Het kan best verhelderend werken, een literaire tekst te vergelijken met een schilderij, een muziekstuk, of wat dan ook - maar niets dan ellende bij de ‘cursisten’ valt te verwachten wanneer de keuze wordt open gelaten tussen Bach, Frescobaldi, Webern, Messiaen, Monteverdi, The Eagles, een ballet van Van Dantzig, stillevens van Adriaen Coorte, het werk van William Blake, een Japanse film, Strauss, Petrarca, Shelley, Keats, Sappho, Adelbert Stifter, Handke, terwijl de docent zich ten overvloede nog uitput in begrippen die aan het toneel en de film zijn ontleend.

Daarin wreekt zich de ondeskundigheid van de leraar, die goochelt met ‘metaforen’ en ‘symbolen’ zonder precies te weten wat dat zijn, die op een enkele, ruim gezette pagina het denken over literatuur van Plato tot heden wil samenvatten, en dus fout op fout stapelt, die elementaire begrippen uit de algemene taalwetenschap niet beheerst, Roman Jakobson nooit of slecht gelezen heeft - die, kortom, in het eerste hoofdstuk, Letters, al de ene banaliteit na de andere uitkraamt. En in zijn voorwoord dan reeds het symbolisme, de stroming die voor de moderne poëzie én voor Gorter van het grootste belang is, heeft bestempeld als ‘een truc om een tekst te lezen of schrijven als een cryptogram’.

Een slechte leraar dus: je kunt niet zeggen ‘eigenlijk is een gedeelte van Gorter onze Mallarmé’, én het symbolisme verketteren, of je moet rekenen op cursisten die je gaan tegenspreken. U weet niet wat het symbolisme is, meneer Groot. U hebt dat over Mallarmé ook maar ergens gelezen. U probeert ons te imponeren met uw impressies, u bent een honderd jaar vertraagde epigoon van Tachtig.

Ik zou die cursisten geen ongelijk kunnen geven: les en leerstof zijn krakkemikkig, de verteltrant deugt al evenmin als het laconieke vooroordeel in de schoolboeken. En daarenboven geldt: deze Gortergoeroe heeft de mysticus gemist. Het schort hem aan zicht op het werk dat hij goedbedoeld aanprijst, maar waarvan hij de finesses niet begrijpt, of niet onder woorden weet te brengen.

Dat Gorters tekst er in de openbaarheid weer is, stemt tot dankbaarheid. Wat een onbescheiden filoloog daarbij wil aantekenen, doet dan niet ter zake.