Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 6]

Een school van het zien
Het vroege proza van Peter Rosei

Frühe Prosa Peter Rosei Residenz Verlag 251 p., f44,90

Hans W. Bakx

‘Ik denk namelijk dat de activiteit van een kunstenaar niet bestaat in het verzinnen van nieuwe dingen, maar in het ontwikkelen van een beeld van de wereld, van een geluid, dat raak is. Wat ik van de kunstenaar vraag, zou je ook zo kunnen zeggen: hij moet ons ogen geven waarmee we de wereld kunnen zien. Natuurlijk kan niemand de wereld zien in die zin, dat hij haar zo ziet, zoals ze is. Ik bedoel, niemand kan gelijk hebben met zijn beeld van de wereld, met de resultaten van zijn blik. De activiteit van de kunstenaar heeft met waarheid en onwaarheid enkel in zoverre wat van doen, dat hij ons hoofd pakt, het in een bepaalde richting draait en zegt: Kijk!’

Aldus Peter Rosei (Wenen, 1946) in de korte inleiding die hij meegaf aan een heruitgave van zijn vroegste werk, Frühe Prosa. Het boek bevat de verhalenbundel Landstriche (1972), het grootste deel van de bundel Wege (1974), alsmede enkele teksten die tot dusver alleen in tijdschriften waren verschenen. Reden om deze verhalen bijeen te brengen, schrijft Rosei, was dat ze chronologisch en inhoudelijk bij elkaar horen. ‘Anderzijds wilde ik duidelijk maken, en die reden heeft de doorslag gegeven, hoe mijn opvattingen van toen zich verhouden tot die, welke ik in later, inmiddels gepubliceerd werk heb ontwikkeld.’ Dat latere werk omvat twee bundels proza, twee bundels poëzie en een drietal nauw verwante romans (Wer war Edgar Allan?, Von Hier nach Dort en Das schnelle Glück) waaraan in VN al eerder aandacht werd geschonken.

De beste manier om het verschil duidelijk te maken tussen het vroegere werk en het latere zou zijn het naast elkaar afdrukken van bij voorbeeld het verhaal ‘Alben’ en een aantal pagina's uit Von Hier nach Dort (1978). Allereerst zou er typografisch onderscheid te maken zijn: in ‘Alben’ een aaneengesloten tekst, in de roman korte fragmenten, doorschoten met wit. Dit onderscheid zou bij nader onderzoek de sleutelwoorden leveren om ook een inhoudelijk verschil tussen beide teksten weer te geven: open en gesloten. In het verhaal beschrijft een inwoner van het dorp Alben de half-dierlijke staat waarin hij en zijn mededorpsgenoten leven: armoede, alcoholisme, meedogenloze wreedheid vormen de uiteinden van de inktzwarte regenboog die boven een sadistisch universum staat. In Von Hier nach Dort maakt de verteller per motorfiets een reis door Noord-Europa en noteert wat hij ziet en hoe wat hij ziet op hem inwerkt. Een eindconclusie is er niet; de lezer krijgt alleen een instrumentarium aangeboden, waarmee hij naar de hem omringende werkelijkheid kan kijken. Rosei's laatste boeken zijn, om de naam te gebruiken die Kokoschka gaf aan zijn jaarlijkse zomercursus in Salzburg, een ‘Schule des Sehens’.

De overgang van het vroegere werk naar het latere is te vinden in de bundel ‘logboeken’ Der Fluss der Gedanken durch den Kopf (1976), waarin aan de hand van imaginaire notities als evenzovele waarnemings- en belevingspartikeltjes het bewustzijn van Saint-Exupéry en Robert Louis Stevenson wordt geschetst. Er is nog wel een parabelachtige hoofdfiguur, maar diens aantekeningen hebben betrekking op een wereld die veel dichter bij de onze staat dan die van de vroege verhalen. Ze zijn, ben je geneigd te zeggen, controleerbaarder. Ze vormen bij elkaar logboeken en geen rapporten.

Precies

Dat de vertelvorm van zijn eerste boeken hem beperkingen oplegde, heeft Rosei zelf het scherpst ingezien. In een interview dat een jaar geleden op deze plaats verscheen, legde hij uit waarom hij de parabolische schrijfwijze van zijn beginperiode verlaten had: ‘Een parabel is een verhaal dat schijnbaar een verhaal vertelt, maar in werkelijkheid iets bedoelt dat daar achter ligt. Ik heb dat toen opgegeven, omdat de parabel voor mijn gevoel geen “fijninstelling” heeft: je kunt in een parabel iets geheel en al verwerpen, geheel en al accepteren of iets in een soort vervreemdend halfduister plaatsen, maar nooit iets precies zeggen.’ Omhet eerder geciteerde beeld nog eens aan te halen: het is een manier van vertellen die het hoofd van zowel schrijver als lezer steeds maar in één richting draait. De parabel is bij uitstek expressionistisch; niet voor niets heeft zij binnen de Duitse literatuur haar hoogste bloei bereikt op een moment dat er gezocht werd naar een vorm voor een zeer duidelijk beseft levensgevoel, namelijk in de jaren '10 en '20.

Statisch

Geen schrijver kan het zonder vader stellen, en het is duidelijk dat Rosei in zijn vroege werk de invloed van Kafka, de grootmeester van de parabel, heeft ondergaan. Niettemin zijn er essentiële verschillen. De belangrijkste is wel het beoogde effect. Bij Kafka celebreert de vertelbeweging een steeds groeidende onzekerheid; iedere alinea is een geraffineerde zet, die wéér een paar millimeter grond weggraaft onder de voeten van K. Kafka's figuren leven in een wereld waarin oorzaak en gevolg in conventionele zin niet bestaan: het aanspreken van een agent, het dragen van een te opzichtig jasje, het te hard dichtslaan van een deur kan onoverzienbare gevolgen hebben.

Het dagelijks leven is bij Kafka een mijnenveld. Precies het tegenovergestelde is het geval bij Rosei. De personages in zíjn (vroege) verhalen zijn omringd door een wal van onwrikbare zekerheden; ze zijn onontkoombaar het slachtoffer van hun armoede, hun alcoholisme, de boosaardigheid van hun lotgenoten. Het gevolg is een merkwaardig statisch element, dat al het werk van Rosei kenmerkt. Het verhalende aspect treedt in de meeste van de teksten uit Frühe Prosa op de achtergrond, en in plaats daarvan komen beschrijvingen. Beschrijvingen vooral van landschappen, die tegelijk kaal en uiterst virtuoos zijn en waarvan een hypnotische kracht uitgaat. Rosei's werkwijze in bij voorbeeld een verhaal als ‘Alben’ is misschien het beste te vergelijken met die van een schilder die een doek neemt en dat vervolgens centimeter voor centimeter inkleurt. De omvang van het doek ligt al vast, nog voor hij zijn eerste streek heeft gezet. Zo is het ook met ‘Alben’. De omvang van het dorp is gegeven, de erbarmelijke levensomstandigheden liggen vast, en de schrijver kan ertoe overgaan het produkt van zijn fantasie stukje bij beetje na te trekken op papier. De uitzichtloze positie van de verteller, die nooit ofte nimmer aan zijn vervloekte dorp zal kunnen ontsnappen, deelt zich bijna lijfelijk mede aan de lezer. Onontkoombaarheid wordt beklemming. Ook in dit opzicht geldt de tegenstelling gesloten - open. In Von Hier nach Dort ligt voor de hoofdpersoon de hele wereld open en met wat goede wil nog enige aanpalende planeten erbij; het boek is in principe oneindig en breekt dan ook vrij willekeurig af met de woorden ‘Ik ging toen verder’. Daarentegen is ‘Alben’ in theorie eindig: het is voorstelbaar dat de verteller op een gegeven moment alles in het dorp beschreven heeft, elke koe, elke graspol, iedere inwoner. Als het zover is kan hij alleen nog maar zwijgen en ophouden met denken of gek worden.

Een enkele van Rosei's figuren (boeren, bouwvakkers, bosarbeiders, clochards) probeert de magische cirkel te doorbreken en de plaats waar hij woont of werkt te verlaten. Hij gaat (het Duitse ‘gehen’ kan zowel ‘gaan’ als ‘lopen’ betekenen), maar waar hij komt, wacht hem nóg minder te eten en nóg meer vijandschap. Het enige excuus is een opmerking uit een tekst die Rosei niet in deze verzamelbundel heeft opgenomen (‘Beschaftigungen’): ‘Im Stehen braust die Zeit um dem Körper wie hochgehende Wasser um Brückenpfeiler. Im Gehen wird die Dauer erträglich.’

Omkering

De enige manier om het leven bij vol bewustzijn te houden, is een radicale omkering van alle waarden, zoals beschreven in het verhaal ‘Franz und ich’, waarin twee boerenzoons hun vader, die zij haten, op een dag zijn absolute heerschappij ontnemen, om vervolgens tot de conclusie te komen dat alleen dank zij die heerschappij het personeel gebleven is en de boerderij draaiende hield. Als het personeel is weggetrokken en de vader in een varkenskot gestorven, besluiten de zoons de boerderij niet meer

Vervolg op pagina 24