Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 7]

Een ietwat wilde sport
Roland Barthes en de taal van de universele minnaar

De taal van de verliefden door Roland Barthes Vertaling: Maartje Luccioni Uitgever: De Arbeiderspers, Synopsis, 244 p., f 35,-

Carel Peeters

Als Voltaire met zijn door hem vereerde maitresse Madame du Châtelet uit piknikken ging werd het tochtje ondernomen met twee rijtuigen. In het rijtuig dat achter hem aan reed zaten geen bedienden of meisjes die de camembert of roquefort moesten aanreiken tijdens het dejeuner sur l'herbe. Daarin zaten boeken. Voilà, la vie amoureuse des intellectuels.

De liefdesverhouding tussen Voltaire en Madame du Châtelet duurde zo'n zestien jaar. Het was een intellectuele en emotionele aangelegenheid die, als men de geschiedenis ervan achter elkaar leest, inderdaad ‘one of the great love stories of the world’ was, zoals Cyril Connolly eens schreef. Het was in hoge mate een ‘amour philosophique’ waarbij de minnaars elkaar hartstochtelijk vonden boven de theorieën van Newton, die Voltaire juist in die tijd in Frankrijk ingang wilde doen vinden. Het was een ‘amour spirituelle’ en ook een ‘amour physique’, hoewel Voltaire hierin enigszins gehandicapt was door de vele ziektes waardoor hij bezocht werd. Het aardige van deze affaire, en van de liefde in de achttiende eeuw in het algemeen, was dat liefde en verliefdheid een onderdeel waren van het denken. Zoals de boeken niet mochten ontbreken bij de piknik, zo ontbrak de liefde niet bij de boeken. In de tijd van zijn verhouding met Madame du Châtelet, bij wie hij in huis woonde terwijl zij getrouwd was met Monsieur du Châtelet schreef Voltaire zijn Dictionnaire philosophique. Waar het hoofd van vol is loopt het hart van over: daarin komt natuurlijk een lemma voor over de liefde. De cruciale zin daarin is die waarin sprake is van het effect van de liefde. Dat effect is: ‘dat alle andere gevoelens in die van de liefde worden opgenomen, evenals metalen die zich met goud vermengen: de vriendschap, de achting komen te hulp; de talenten van lichaam en geest vormen weer nieuwe ketenen.’ Wie verliefd is lijkt wel verliefd op alles.

Roland Barthes beklaagt zich in De taal van de verliefden over de betekenis van de liefde en verliefdheid in de samenleving van de twintigste eeuw: ‘Le malaise, la crise de civilisation dont on parle aujourd'hui, c'est peut-être une crise du désir’, zei hij in het laatste interview dat hij gaf (opgenomen in Roland Barthes, Le grain de la voix, Entretiens 1962-1980). Hij is niet de enige die dat vindt, maar wel een van de weinigen die er over weet te schrijven op een manier die overtuigend en onderhoudend is: een manier waardoor men wordt verleid het met hem eens te zijn. In het nog onlangs herdrukte boek The Art of Loving van Erich Fromm is dat wel anders. Daarin wordt men er op elke pagina aan herinnerd dat de liefdesverhoudingen worden gekenmerkt door het kapitalistisch mechanisme van de handel: ‘Modern man has been transformed into a commodity’, menselijke relaties ‘are essentially those of alienated automatons’. Het boek werd geschreven in 1956 en sindsdien niet meer bewerkt; dat wil zeggen dat volgens Fromm de mens nog steeds ‘vervreemd’ is van zichzelf en van de natuur. The Art of Loving is het soort boek waarin geen enkele liefdesaffaire ter sprake komt. Wél wordt er over de liefde gesproken met theoretisch aplomb, resulterend in hoofdstukken als ‘Love and Its Disintegration in Contemporary Western Society’ waarin het marktmechanisme met groot gemak wordt toegepast op de liefde. Wie The Art of Loving heeft gelezen begrijpt in één klap wat Roland Barthes bedoelt als hij schrijft dat het ‘marxisme geen woord vuil heeft gemaakt aan de liefde.’ Bij marxistische denkers heeft verliefdheid nooit het effect gehad dat Voltaire er aan toeschreef: de andere gevoelens en gedachten werden er niet in opgenomen. De liefde wordt bij marxistische denkers onmiddellijk geabstraheerd of in het gunstige geval (zoals bij Herbert Marcuse en Norman O. Brown) gezien als een psycho-sociaal verschijnsel. Hoe boeiend een boek als Eros and Civilisation ook is, De taal van de verliefden brengt je terug bij de naakte feiten: wat gebeurt er met iemand als hij verliefd is, tot welke vreemde toeren wordt hij door zijn gevoel gedwongen en welke taal komt er uit zijn mond?

Portret

Roland Barthes

Roland Barthes is verre van een romantisch essayist, hoe vriendelijk de titel van zijn boek er ook uitziet. Hij schreef geen boek met zinnetjes die een verliefde moet uitspreken in zijn verheven toestand, hij heeft het boek geschreven over de universele minnaar. In tachtig kortere of langere hoofdstukken toont hij de curieuse mentale en fysieke choreografie van de verliefde: het zijn de capriolen die elke verliefde op een of andere manier maakt, als hij tenminste serieus zijn werk doet. De verliefde wordt getoond in zijn glorie, zijn ellende, zijn melancholie, tijdens het smachten en het wachten, in verlaten eenzaamheid, in de zelfvergroting van zijn dramatiek, zijn inbeeldingen. Barthes levert het portret van de verliefde, maar houdt zichzelf buiten schot, ook al is hij in alles aanwezig. Hij is aanwezig omdat uit dit boek blijkt dat hij een groot kenner van de materie is, iemand met een gigantische ervaring op het terrein waarmee hij zich in dit boek bezighoudt. Onwillekeurig probeert men zich voor te stellen wat voor een minnaar en verliefde Barthes zelf was. Daarover kan men gissen wat men wil, Barthes heeft zichzelf altijd in geobjectiveerde vorm getoond. In zijn autobiografie in de reeks ‘Ecrivain de toujours’ Roland Barthes par Roland Barthes heeft hij over zich zelf in de derde persoon. Toch schrijft Susan Sontag in haar essay over Barthes (in Under the Sign of Saturn) dat De taal van de verliefden een boek is waarin Barthes zijn ‘sorrow discreetly recounted’. Het behoort niet tot Barthes' stijl om op directe manier zijn gevoelens te uiten, maar er zijn hoofdstukjes waarin zijn ‘sorrow’ door de regels heensteekt: ‘In de liefde is het sentiment uit de mode, en zelfs in zijn ouderwetsheid kan het niet behouden blijven, want het kan niet tot een schouwspel worden opgewerkt: de liefde valt buiten het tijdsbestek dat ons interesseert; je kunt aan de liefde geen enkele historische of polemische zin geven; en daarom zijn liefde en sentiment obsceen.’

Op ongedwongen wijze weeft Barthes door zijn hoofdstuk citaten uit de amoureuse wereldliteratuur, alsof hij steeds gevolgd werd door een rijtuig met boeken. Die citaten zijn de getuigen van zijn uitgangspunt: ze bewijzen dat hij het niet over een uniek geval heeft, maar dat het al eerder is vertoond door Werther, door Romeo en door talloze andere personages in romans van Balzac, Stendhal, Thomas Mann, Dostojewski. Maar ook filosofen als Nietzsche en Plato staan hem ten

[p. 8]

dienste. Zijn boek is een nieuwe versie van Plato's Symposium waarin dit keer niet over het wezen of de aard van de Eros wordt gediscussieerd, maar over zijn verschijningsvormen.

Barthes schrijft dat het een wonderlijke gedachte zou zijn zich voor te stellen dat ‘moderne intellectuelen’ rond de tafel zouden zitten om over de liefde te praten. De liefde is als onderwerp: ‘niet relevant’: ‘in deze tijd bestaat voor de liefde geen systeem: en de handvol systemen die de hedendaagse minnaar omringen, hebben geen plaats voor hem (of het moest een tweederangs plaats zijn): al wendt hij zich ook tot deze of gene taal, antwoord krijgt hij niet, tenzij om hem weg te lokken van wat hij liefheeft.’ De verliefde is het vijfde wiel aan de kar van de degenen die liever spreken van ‘interpersoonlijke relaties’.

Passie

Eigenlijk zegt Roland Barthes een boek lang dat de passie van een verliefde door talloze dingen bij voortduring wordt gefrustreerd en hij houdt daarmee impliciet een pleidooi voor het ontbreken van enig gevoel van verhoudingen bij een minnaar, voor zijn koppigheid te volharden, voor zijn solipsisme en voor zijn ‘waarheid’, die door de nuchteren ‘waanzin’ wordt genoemd. Door het hele boek is de voornaamste getuige Goethe's roman Het lijden van de jonge Werther. Hij staat model voor de verliefde in de tweede helft van de twintigste eeuw. Volgens Barthes wordt dat soort ‘lijden’ tegenwoordig geminacht en wordt zijn pathos bedolven onder platitudes en gerelativeerd, zoals Lessing indertijd al deed: ‘Gelooft u niet, zei Lessing naar aanleiding van de Werther, dat om te verhinderen dat een dermate vurig werk meer kwaad dan goed doet, een uiterst koel nawoordje op zijn plaats zou zijn?

Wat betekent het als Susan Sontag schrijft dat Barthes ‘an amorous relation to reality’ had? Barthes heeft een even polemische en satirische geest als Voltaire, alleen minder sardonisch. Maar ook hij weigert zich ongelukkig te voelen hij weet de werkelijkheid betekenis te geven. Hoeveel nonsens er ook in zijn boeken staat, onsympathieke nonsens is het nooit; het is de nonsens waar men opgewekt van wordt, zich verbazend over de ongekende moeilijkheden van de geest. Barthes leest boeken op een volstrekt unieke manier. Zijn polemische geest gebruikt hij om zich een weg te banen door de banaliteiten van zijn tijd. Zijn vorm van polemiek is in De taal van de verliefden de presentatie van de gedachten en gevoelens van de universele minnaar, ten prooi aan ‘een ietwat wilde sport’, de verliefdheid. Barthes toont hem in zijn pure vorm, zonder relativering of ironisering en hij gunt hem zijn pathos en delirium. Daarmee toont hij begrip voor het anarchistische karakter van de verliefdheid en de liefde en verdient hij een plaats in het voorste rijtuig van Voltaire.