Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 10]

Doodgewoon, ongewoon
Het nooit eindigende spel van Robert Pinget

L'Apocryphe door Robert Pinget Uitgever: Editions de Minuit, 178 p., f 20,-

Rein Bloem

Stel je voor: een man speelt Solitario of Solitair, het spel met tweeëndertig stiften, die je zo over elkaar moet laten springen en slaan, dat je er tenslotte één overhoudt, precies in het midden van het bord. Er zijn tientallen manieren om zo uit te komen, een paar ervan hebben namen als de kroon-en-kruis-weg. Maar nu speelt die men niet met tweeëndertig stiften, maar met pakweg drieduizendtweehonderdtweeëndertig. Het spel wordt onuitputtelijk, zeker als je weet dat die man er alles aan doet om het centrum van het bord te mijden, ook als hij ziet hoe er met z'n laatste stift (of steen of stuiter of schijf) te komen. Af en toe speelt hij nog vals ook, hij laat een pionnetje staan dat weg moest, hij springt over drie velden tegelijk, maar hoe dan ook de uitkomst is steevast hetzelfde: hij blijft met één of meer stukken zitten, willekeurig waar op het bord, en hij kan het opnieuw proberen.

Dat spel speelt Robert Pinget, een zogenaamde schrijver van de Nouveau Roman, nu al dertig jaar lang, vanaf zijn verhalenbundel Entre Fantoine et Agapa (1951) tot zijn roman L'Apocryphe (1980). Intussen schreef hij zo'n twintig keer hetzelfde boek, dat immers altijd speelt in dezelfde niet bestaande provincie, waarin altijd dezelfde fictieve personages verstrikt raken in klussen die ze niet zullen klaren. Maar de vorm waarin dat eendere spel telkens gespeeld wordt is elke keer anders: een surrealistisch combinatiespel in de vroege verhalenbundels en romans, een doldraaiend detective-onderzoek in de middenperiode (1959-1965), eindeloze taalvariaties in de latere teksten. In zijn boek over Pinget, The novel as quest (1979), noemt Robert Henkels die perioden Surrealistic house-razing, Twisting mystery's tale en Approaching silence, wat een fantasievolle, smaakmakende benadering mag heten. Maar met die genre-indeling zijn de mogelijkheden nog lang niet uitgeput, want elk boek op zich zelf houdt zich aan geen enkele regel of conventie: als je denkt in een bepaald genre te zitten en aan de hand van een hoofdpersoon, hoe springerig die ook is, een wendbare plot te volgen, dan kom je keer op keer bedrogen uit, ineens zit je in een totaal ander verhaal, verteld door een heel andere verteller: namen, plaatsbeschrijvingen, details, weersomstandigheden blijken niet meer te kloppen; wat eerst helder voor ogen stond, wordt door steeds nieuwe krabbels, doorhalingen, aantekeningen aan het gezicht onttrokken. De tekst wordt een palimpsest (allerlei handschriften over elkaar heen), zoals Oliver de Magny in zijn inleiding tot Graal Flibuste (1963, tweede druk) schreef. Zelfs als je bedacht bent op onverwachte wendingen, kom je voor grote verrassingen te staan, want Pinget zet het spel altijd eenvoudig op, een paar korte zinnen in spreektaal, een direct aansprekende anekdote, een laconieke toon. Een paar voorbeelden van die wervende aanpak:

De dochter van de schoenmaker is dood. (Le Fiston, de zoon)/ Ik ben een koning. Ja, een koning. Ik ben koning van mijzelf. Van mijn vuil. (Baga)/ Als Lorpailleur een zottin is, kan ik er niets mee. (Le Libera)/ De stilte. Het grijs. Geen enkele storing. Iets moet in het mechaniek gebroken schijn maar niets laat zich raden. (Passacaille)/ Kortom het beeld in het midden. Een man die zit op een hoop stenen. (Apocryphe).

Zulke beginregels zijn spannend en wijzen in niets op een doolhof. De verteller mag dan starten met een probleem, de lezer heeft er op dat moment geen, er wordt klare taal gesproken, het spel kan beginnen. Maar het kan kort of lang duren, ineens raakt de lezer de draad kwijt, een niet te plaatsen zinnetje, een herhaling van een eerdere passage net even anders, de verteller die uit zijn rol lijkt te vallen, onaangekondigde sprongetjes in de tijd, zorgen voor onzekerheid en voor je het weet blijkt de hele aanhef door iemand anders gesproken te zijn dan je dacht, blijkt de held het slachtoffer te zijn, de hoofdpersoon een bijpersoon, de plot een alibi voor een heel ander verhaal, enzovoort, enzovoort.

De tekst vormt zich zienderogen om, volgens het principe dat Raymond Roussel eens introduceerde: je neemt een beginzin, die je stap voor stap zo ontregelt dat er aan het eind dezelfde zin uitrolt maar dan woord voor woord in een totaal andere betekenis. Nu zijn de vermakelijke transformaties van Roussel in alle onwaarschijnlijkheid nog betrekkelijk makkelijk te volgen, omdat de bewerking systematisch verloopt, van het een komt het ander. Maar Pinget gaat onnavolgbaar te werk, omdat zijn uitgangspunten doorgaans helemaal niet onwaarschijnlijk zijn. Juist door de doodgewone taal waarin een triviale anekdote wordt verwoord, is er een realistisch gegeven dat de lezer niet zo maar los kan laten.

Robert Pinget

Zoektocht

In Quelqu'un (1965), een van de allermooiste romans, is de verteller in de eerste zin een papiertje kwijt dat hij absoluut nodig heeft. Daar gaat een lezer in mee, de zoektocht van de sloddervos wordt de zijne en zo wordt in principe door beide partijen gelijkelijk het huis overhoop gehaald en in alle hoeken en gaten, tot en met broekzakken toe, wordt gezocht naar het onmisbare stuk. Dat geeft Pinget, in wiens handen verteller en lezer hun gang gaan, de gelegenheid allerlei beschrijvingen uit te spelen, het hele hebben en houwen van de locatie wordt uitgestald. Maar hé, zegt de oplettende lezer, stond dat ding niet eerst daar, in dat vertrek, en was die kleur van dat schilderij niet eerst overwegend rood. En daar gaat de lezer ‘ins blaue hinein’ en blijkt de verteller een schrijver die een stukje tekst kwijt is, dat hij opzettelijk heeft zoek gemaakt, dat er misschien zelfs nooit geweest is, omdat die schrijver wel wil, maar niet kan, en hij alleen maar vertwijfeld bezig is de tijd te doden.

Daarmee is nog lang niet alles gezegd, want ook de vertwijfeling is dubbelzinnig. Geen schrijver in het boek zal ooit het spel afmaken, maar de lezer leest ten einde: alle hypotheses, transformaties, recherches ten spijt, komt hij bij het laatste woord van de tekst uit. Hij, aan de hand van Pinget, zet zijn laatste pion op het veld waar het van meet af aan om begonnen was, hij blaast de laatste adem uit en doet het boek dicht: ‘Buiten wat geschreven is, is de dood’ (Le fiston, de zoon).

Alles wat Pinget heeft geschreven is een spel tegen de dood en dat geeft de uiteindelijke spanning aan zijn teksten die gaandeweg alle verwachtingspatronen ontbinden en ontkrachten om aan het slot de laatste stap steeds nog even uit te stellen, nog even tijd te rekken, suspense te wekken, in de wanhopige hoop dat van uitstel afstel komt. Zoals in sommige aria's de sopraan niet aan haar eind komt en in allerlei coloraturen en fioriteiten het lied aanhoudt, zo spartelt een van de vele vertellers nog even tegen.

In het hoorspel Nuit, in 1972 uitgezonden in Stuttgart, doden twee vrienden, die al lang op elkaar zijn uitgekeken, de tijd met het voorlezen van de laatste bladzijden van Don Quichot, tot aan de dood, maar niet de allerlaatste pagina. Na de lezing sterft één van de twee, dan hoor je hoe een radiotoestel wordt uitgezet, twee andere stemmen nemen de wacht over en becommentariëren het stuk dat we met z'n allen net gehoord hebben en dat door één van de twee nieuwe vrienden geschreven blijkt te zijn:

B. En deze zin van Sancho aan Don Quichotte: ‘Sterf niet, maar volg mijn raad, want het dwaaste wat een man kan doen in dit leven is zo maar dood te gaan...’

A. En dan?

B. Dan niets. Alles is al vóór onze tijd gezegd.

A. Zou dat een reden zijn om niets meer te zeggen?

B. Mijn hemel...

Dan wordt er een gong geluid en de omroeper in dienst komt aan het woord: ‘U hebt geluisterd naar Nacht, hoorspel van Robert Pinget. De auteur die nooit tevreden is verzoekt de luisteraars hem hun mening over dit spel te doen toekomen. U kunt hem schrijven naar het volgende.....’

Poëzie

In de laatste boeken van Pinget, vooral Cette voix (1975) en Apocryphe, wordt deze nooit aflatende

[p. 11]

suspense omgezet in poëzie, ook al gaan deze boeken als romans door het leven. Al in de eerste zet kan dat duidelijk worden, de eerste zinnen hebben geen werkwoord, ze zijn al van tijd ontdaan, stilgezet:

Deze stem. Coupure van de nacht der tijden. Of deze brief geadresseerd aan wie weet wie waarvan men de kladjes overal rondgestrooid vindt.

Pas in de derde zin, met werkwoord, komt de tekst op verhaal en dat blijkt niet alleen, zoals altijd, nergens over te gaan, maar het verliest zich zelf voortdurend in poëzie, in refreinregels. De belangrijkste daarvan is: de tijd om een zin over te schrijven. Die zin onthult dat de tekst in eerste instantie gelezen moet worden als een spreektekst, een soort dictee. Er is tijd voor nodig om die eerste tekst te verwerken en in die tijd staat het verhaal stil; door deze tautologie der tautologieën is de dood even buiten spel gezet; een schaker noteert de zet die hij net gedaan heeft en dat niet alleen: hij heeft zijn klok stilgezet, want hij speelt niet tegen een ander, hij speelt een partij tegen zich zelf na! Het is die sleutelzin die ook de laatste bladzij van Cette voix inluidt: ‘Volstaat een zin om over te schrijven. En dat bewijst die zin waarvan de bochten en de correctie de rechte lijn vermijden behalve in geval van wantrouwen. De liefde voor wat gezegd is valt je weer toe zonder waarschuwing.’

Ook Apocryphe is een wonderbaarlijk boek dat op de wijze van de poëzie taal van tijd ontdoet. Het is het enige Pinget-boek zonder namen, de vertrouwde personages hebben hun laatste schakering verloren. Maar wie het andere werk kent, komt toch de veelvuldigste verteller weer tegen. Dat is Mortin, de man die de dood erin heeft omdat zijn nooit voltooibare manuscript door hem zelf of een ander in de put is geraakt. Hij en zijn hele familie, allemaal mislukkende schrijvers, zijn de hele tekst door in de weer om iets definitiefs te berde te brengen, terwijl de lezer niet eens zeker weet of het om een tekst of een beeld (herder op stenen) of een beker met gravering gaat, wie wie is, wat wat is en of de herder er één van Vergilius of God is, met of zonder aureool. Het enige waar de lezer uitkomt na 168 paragrafen, in twee delen geordend die elk een kringloop van december naar december beschrijven, het enige licht dat uiteindelijk opgaat is de slotzin: Et puis il referme le livre. (en dan doet hij het boek dicht.)

Waar komt een Nederlandse lezer dit poëtische doolhof binnen? Hij kan de vertaling van Le Fiston opslaan: De Zoon (1968) door mevr. C. Heering-Moorman; maar die vertaling is allang verramsjt. Hij kan de herdruk van Het verhoor aanschaffen, de vertaling van L'inquisitoire (1962), de lijvige roman, die uitsluitend bestaat uit het protocol van een ondervraging: een oude, stokdove knecht wordt over doen en laten van zijn meesters uitgehoord, net zolang tot hij van dodelijke vermoeidheid zwijgt, tot zwijgen is gebracht. Een meesterwerk dat niemand zich mag laten ontgaan. Een eenvoudiger introductie tot de wereld van Pinget is misschien het lezen van en luisteren naar Autour de Mortin (1965), een aantal dialogen en monologen rond die voornaamste woordvoerder, die zelf niet aan bod komt, maar die van alle kanten heel smakelijk en spannend ter sprake komt. De wereld een dansfeest van Van Schendel heeft een vergelijkbare opzet: min of meer doodgewone getuigen volgen twee dansers vanuit de coulissen. Maar Pinget mengt dood- en ongewoon heel wat absurder en geraffineerder dooreen en heeft het over een ander noodlot dan Van Schendel. Diens marionetten, Daniël en Marion zijn nog met z'n tweeën en aan hun identiteit bestaat, hoe gevarieerd ze ook belicht worden, geen twijfel. Maar Mortin heeft geen eigen gezicht en hij speelt het spel alleen. Een andere geschikte entree geeft het nieuwe Franse tijdschrift Bas de Casse (klei-

vervolg op pagina 15