Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 8]

De troost van de vorm
De literaire kritieken en de literaire wereld van Tom van Deel

De troost van de vorm Recensies door T. van Deel Uitgever: Querido, 288 p., f 39,-

Carel Peeters

Tom van Deel heeft zijn bundel literaire kritieken een titel gegeven die volstrekt niets meedeelt over de manier waarop hij leest, niets onthult over het karakter van zijn aandacht als criticus, niets over zijn voorkeuren en al helemaal niets over de boeken die hij ter sprake brengt. Uit een titel als Recensies blijkt heel duidelijk dat Van Deel zich niet bloot wil geven. Hij heeft zelfs afgezien van een verklarende inleiding. Maar de redding is nabij. Van Deels uitgever kan alsnog naar alle boekwinkels een bandje sturen met de titel die het boek eigenlijk had behoren te hebben: De troost van de vorm.

Het is een aardige titel, dat zal de schrijver van deze recensies graag toegeven, want hij is ontleend aan een uitspraak van Willem Brakman, een van de schrijvers die Van Deel het hoogste schat. Van Deel had het met Brakman in een interview over de functie van het schrijven en hij kreeg als antwoord: ‘vormgeven uit “angst dat de wereld uit elkaar dondert, onsamenhangend, chaotisch wordt”. Het schrijven schept samenhang, maakt een troebele werkelijkheid helder en zinvol. In dit verband sprak Brakman zelfs van “de troost, en het raadsel, van de vorm”.’ Een titel als ‘De troost van de vorm’ toont het ware gezicht van deze kritieken, maar het is karakteristiek voor Van Deel dat hij wil dat de lezers van zijn recensies dat gezicht zelf ontdekken. Het is een onderdeel van zijn in deze kritieken verstopte poëtica, dat samenstel van voorkeuren, aversies, verwachtingen en eisen die bij hem opkomen tijdens het leven van literatuur.

Die poëtica blijkt in deze kritieken buitengewoon ‘consistent’. Consistent is een woord dat Van Deel hier en daar gebruikt als hij wil aangeven dat een schrijver greep heeft op wat hij denkt en schrijft. In zijn recensie over Nicolaas Matsiers verhalenbundel Oud-Zuid schrijft hij dat Matsier ‘de overweldigende kracht van de chaotische realiteit bezweert door een beweeglijke en tegelijk scherpe geest.’ In een recensie over een boek van Bob den Uyl herinnert hij eraan dat W.F. Hermans eens het verschil tussen verhaal en werkelijkheid heeft beschreven in termen van orde en chaos: ‘Naar zijn overtuiging ontwaart iedereen die goed om zich heenziet geen eenheid van handeling, maar veelheid en zinneloosheid van handeling, verwarring, chaos en verveling. In plaats van de werkelijkheid aldus te beschrijven, ordent een schrijver deze: hij beschrijft hem “alsof hij geordend was”.’

Tom van Deel

Bewondering

Deze instemming met Brakman, Matsier en Hermans is van vérstrekkende betekenis. Van Deel profileert er zich zelf mee als criticus en lezer, want de veronderstelling dat de literatuur een manier is om de werkelijkheid te bezweren, roept een heel complex van literaire principes op, waar bepaalde schrijvers wel en anderen niet aan voldoen. Doordat in Recensies schrijvers van diverse pluimage worden behandeld, kristalliseert zich op basis van deze principes een bepaalde voorkeur uit. Van Deel is niet erg gesteld op groteske, surreële of uiterst polyinterpretabele literatuur; ook science-fiction of magische-realistische romans bekoren hem niet snel. Deze genres hebben de laatste jaren geen rol van betekenis gespeeld in de literaire discussie. Dat is wel het geval met het Hollands realisme en de experimentele romans van J.F. Vogelaar en Lidy van Marissing. Van Deels voorkeur strekt zich evenmin tot dit soort literatuur uit en hij is in staat om zijn bezwaren duidelijk uiteen te zetten. Het is een van de kwaliteiten van deze bundel kritieken dat literaire waardering samengaat met verwantschap, iets wat niet zo vanzelfspreekt. Van Deels vermogen tot bewondering is groot, maar betreft schrijvers die zijn literaire principes delen.

De schrijvers waarmee Van Deel zich verwant voelt zijn degenen die de werkelijkheid niet beschrijven, maar er een scheppen in hun werk. Door gebruik te maken van literaire technieken als stijl, reflectie op het materiaal, structuur en compositie geven ze vorm aan de chaotische werkelijkheid. Door af te zien van simpel realisme en door gebruik te maken van symboliek en verbeelding creëren ze een ‘gecompliceerde literatuur’; ze geven een roman samenhang, een veelzijdige betekenis en laten op die manier blijken uit te zijn geweest op een bepaald inzicht in de werkelijkheid. Zij leveren een bepaalde visie op de werkelijkheid, hoezeer die ook verweven is in de situering, de personages en de vorm van de roman of het verhaal. Essentieel voor Van Deel is dat uit literatuur blijkt dat de schrijver de werkelijkheid heeft verwerkt, dat hij erop heeft ‘gereflecteerd’, zoals hij het noemt. Om die reden kan hij weinig waardering opbrengen voor De aansprekers van Maarten 't Hart. Het is een roman ‘die sterk lijdt onder het ongereflecteerde’ schrijft hij, omdat 't Hart zijn emoties te rechtstreeks aan het papier heeft toevertrouwd, waardoor er een aaneenschakeling van anekdotes is ontstaan die sterk aanleunen tegen de sentimentaliteit.

De schrijvers in wier werk wel sprake is van voldoende reflectie zijn Gerrit Krol, Willem Brakman, Doeschka Meijsing, Frans Kellendonk, K. Schippers, Oek de Jong, Jeroen Brouwers, Nicolaas Matsier, J.J. Peereboom, J.M.A. Biesheuvel, Anton Koolhaas. Zij voldoen daardoor aan ‘de inzicht gevende functie’ die Van Deel aan literatuur toekent. Bij de bespreking van werk van Anton Koolhaas en Doeschka Meijsing zegt Van Deel dat een schrijver zowel een verteller als een filosoof is, omdat een roman ‘zowel uitbeelding als samenvatting van het leven’ wil zijn. Zo'n schrijver laat daardoor het unieke én het algemene uitkomen. Toch moet men hieruit niet concluderen dat Van Deel van een schrijver verwacht dat hij met een uitgesproken visie voor de dag komt. Dat blijkt als hij de roman Emma kwartier van K.L. Poll bespreekt waarin bepaalde ideeën tot een roman zijn verwerkt. Doordat Poll te goed wist welke ideeën hij in zijn roman wilde verwerken, verdween volgens Van Deel een element dat hij belangrijk

vervolg op pagina 11