Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 4]

Een illustere inpoldering van de wereld
‘Laboratorium prof. dr. mr. ir. H.K.V. Mulisch Esq. Deur sluiten. Stilte’

De compositie van de wereld door Harry Mulisch Uitgever: De Bezige Bij, 492 p., f 85,-

Frans de Rover

‘Wie sommige schrijvers wil kunnen lezen, moet onderscheid maken tussen tegenspraken en tegenspraken. Er zijn statische tegenspraken, die zichzelf eenvoudig opheffen: de brandweer die een brand blust; en er zijn dynamische tegenspraken, die iets lanceren: de verbrandingsmotor. Dat is de dialectiek.’ Met die uitspraak besloot Mulisch in wenken voor de jongste dag (1967) zijn inleiding op ‘Anekdoten rondom de dood’ (‘Over de dood valt niets te zeggen. Puzzle: Heb ik nu iets gezegd over de dood?’). Ondanks alle literair-kritische en literair-wetenschappelijke bezwaren tegen het gebruiken van uitspraken van de schrijver zelf over zijn werk als uitgangspunt voor een beschouwing van dat werk, is het bij Mulisch te verleidelijk om het achterwege te laten. Maar niet alleen te verleidelijk: vaak denk ik dat het voor een enigszins doorzien van een zo hermetisch schrijverschap ook onvermijdelijk is.

Wat Mulisch ruim twintig jaar geleden in Zelfportret met tulband als norm voor het oeuvre van een schrijver formuleerde, heeft hij in de loop der jaren gerealiseerd: in weerwil van de grote verscheidenheid in genres en thema's is zijn werk ‘één groot organisme, waarin elk onderdeel met alle andere verbonden is door ontelbare draden, zenuwen, spieren, strengen en kanalen, waardoor onderling voeling gehouden wordt en geheimzinnige berichten heen en weer worden gezonden, stromingen, seinen, kodes...’ Wanneer ik de novelle Oude lucht (1977) door wat daarin thematisch en vormtechnisch samenkomt uit eerdere romans en verhalen de kroon zou noemen op het fictionele werk, dan zou ik De compositie van de wereld als de bekroning van het werk met essayistische en wetenschappelijke pretentie kunnen zien. Maar de leeservaring die dit boek mij gaf, was een andere. De traditionele, ‘statische’ tegenspraak tussen kunst en wetenschap heeft Mulisch met dit magnum opus in zeven boeken tot een ‘dynamische’ tegenspraak gemaakt. Het beeld van de verbrandingsmotor alleen gaat mij in dit verband niet ver genoeg. Als lezer voelde ik mij geplaatst in een gigantische zeventrapsraket die na de lancering de reis maakte vanaf de oerexplosie van het heelal tot het moment waarop een ‘logisch noodzakelijke’ implosie de hele evolutie van 80 miljard jaar laat springen naar het begin in een hypothetische anti-tijd. Ik heb het er levend van af gebracht en onderweg heeft Mulisch mij ‘alles’ uitgelegd, puzzels van dood en leven opgelost.

Mulisch heeft zich niet wikkend en wegend en vooral relativerend met ‘alle’ puzzels beziggehouden; hij heeft het aangedurfd een duidelijk antwoord te formuleren in de vorm van een letterlijk alomvattend systeem. Dat adembenemend resultaat van een denkproces heeft te maken met twee kernbegrippen in zijn hele schrijverschap: een grenzeloze onbescheidenheid en een even grenzeloze voorliefde voor het paradoxale.

Zijn onbescheidenheid, die zo veel lezers en critici nog altijd rillingen van onbehagen bezorgt, mocht al blijken uit het bord dat hij als puber op de deur van de zolderkamer prikte: Laboratorium prof. dr. mr. ir. H.K.V. Mulisch Esq. Deur sluiten. Stilte. Achter die deur experimenteerde hij in het voetspoor van jongensboekenheld Bram Vingerling om onzichtbaar te worden. In zijn latere werk heeft Mulisch steeds geprobeerd (of misschien kon hij niet anders) de naïviteit van die puber te bewaren. Daarin wortelt immers de verbeelding, en zijn onbescheidenheid moet dan ook begrepen worden in de betekenis van de romantische term ‘hybris’: overmoed, grensoverschrijding, met alle risico's van dien voor de schrijver.

Dijkbreuk

Het paradoxale in zijn werk, dat door de ongrijpbaarheid minstens evenveel onbehagen en irritatie oproept als de onbescheidenheid, is direct met het schrijven-als-zodanig verbonden. Wat niet mogelijk is in ‘de’ werkelijkheid, blijkt mogelijk in het schrift en is daarmee toch ‘werkelijkheid’. Dat geldt al voor zijn eerste roman, Archibald Strohalm (1952), die het resultaat was van ‘dijkbreuken’ in Mulisch' denkwereld: ‘Een gebied, dat om alle psychologische of theologische naamgeving lacht, ejakuleerde honderden dagen achtereen in mijn bestaan. Ik wist alles. Ik begreep alles.’ De romanfiguur Archibald werd het onschuldige slachtoffer. ‘Bewust gooide ik hem voor de wolven door hem de twee enige zaken te onthouden, die hem hadden kunnen redden: het “denkprincipe’, en de mogelijkheid om de roman Archibald Strohalm, of laat ons in zijn geval zeggen: Harry Mulisch te schrijven’ (‘Voer voor psychologen’, 1956). Strohalm zou niet het enige ‘slachtoffer’ blijven bij Mulisch' pogingen tot ‘inpoldering’, tot het in cultuur brengen van onontgonnen gebied (deze metafoor voor de zin van het kunstwerk is gebruikt door Goethe, Freud en Mann). Het mogelijk maken van het onmogelijke, het tegelijkertijd ‘zijn’ en ‘niet zijn’ manifesteert zich na 1952 steeds duidelijker in de magische functie die aan het schrijven zélf wordt toegekend. Maar de fictie als paradox bleek niet genoeg: men kan het immers afdoen met ‘het is maar literatuur’.

In de afgelopen dertig jaar heeft Mulisch zich met tussenpozen weer in de laboratoriumsituatie geplaatst om wetenschappelijk geformuleerd volgens het denkprincipe te bewijzen dat de paradox niet schouderophalend kan worden afgedaan als irrationeel (zoals gebeurd is in de ontwikkeling van de filosofie sedert Aristoteles), maar dat juist mét de paradox de wereld verklaard kan worden. In plaats van het irrationele uit de weg te gaan, kan ermee gewerkt worden om het zo te doorgronden. In die zin is dit boek óók de rechtvaardiging van Mulisch' opvatting van ‘de schrijverij’.

Zeven fasen

Zoals veel beroemde individuen beweren dat hun geniaalste ideeën hen bij toeval invielen (‘Eureka’ riep Archimedes in het bad), zo viel ook Mulisch' ontdekking hem op een onverwacht moment toe. In een stemming van verveling, in 1949, slaat hij op een piano een toon aan en vervolgens zijn octaaftoon, ‘en werkelijk voltrok zich toen iets in mij, dat ik later bij mystici beschreven vond als de “nadering van het licht”.’ In de euforie dringt tot hem door: ‘Het is hetzelfde en niet hetzelfde.’ Het oerfenomeen, de primaire harmonie, is ontdekt. Filosofisch vond Mulisch nu zijn verwanten in de verguisde, want paradoxale Epimenides, Heraclitus en Zeno. Het eerste hoofdstuk van het eerste boek beoogt een eerherstel van deze filosofen én de paradox; het boek is opgedragen aan wat Pythagoras en Epimenides besproken zouden kunnen hebben toen zij ooit samen afdaalden in een grot van de Ida op Kreta.

Met behulp van sinusgeneratoren laat Mulisch op een bijgevoegd grammofoonplaatje het glissando horen tussen een toon en zijn octaaftoon. Hij verdeelt die overgang in zeven fasen waarin ten opzichte van de grondtoon (de basis) via het masker en de descendentie sprake is van een afnemende identiteit die in de knoop min of meer ‘neutraal’ is, maar een ‘nieuwe’ identiteit ontwikkelt, de destinatie, die weer afneemt in de horizon om ten slotte te resulteren tot de apex. Deze laatste mutatie van de identiteit bevat alle voorafgaande componenten als haar elementen. Op dit schema ‘componeert’ Mulisch de wereld.

Vooral het Vierde, Vijfde en Zesde Boek leveren door deze ‘sleutel’ meeslepende leesstof. Hier worden achtereenvolgens de systematische en historische octaviteit van het individu, en de historische octaviteit van de mensheid beschreven. In deze hoofdstukken is het meest herkenbaar van wat eerder, maar toen niet ‘gecodificeerd’ (geordend volgens regels en wetten), in Voer voor psychologen en Wenken voor de jongste dag was opgenomen. Alles wordt nu op zijn vaste plaats geklassificeerd: de machines die kracht aan de natuur onttrekken en ter beschikking van de mens stellen (het masker) als functionele extensies van de inwendige organen, het lichaam (de basis); de werktuigen als uitbreiding van zintuigen, ledematen en huid (de knoop) en die voortkomen uit de psychische fase waar gevoelens, stemmingen en emoties de beelden en mogelijkheden van almachtige goden produceren (de descendentie); de apparaten als regel- en informatie-apparatuur en computers (de horizon) die in het verlengde liggen van het denken (de destinatie), waar ook het dromen thuishoort (Heraclitus: ‘De slapenden zijn medescheppend en medewerkzaam aan wat in de werelden geschiedt’). Dit alles wordt ten slotte opgenomen in de apex, door Mulisch hier geduid als ‘corpus’: iets dat zich aan de traditionele onderscheiding geestlichaam onttrekt.

In dezelfde zeven ‘stappen’ wordt de historische ontwikkeling van het individu geschetst: van foetus via zui-

vervolg op pagina 7