[p. 77]

De dood van kinderen

Zoals gezegd zijn er veel meer voorbeelden van gedichten op de dood van kinderen. Ze drukken gewoonlijk rouw uit over het ontijdige verlies en schetsen de gefnuikte verwachtingen. De dood van een kind dat de riskante levensfase van de zuigeling achter zich had, kwam extra hard aan. Troost, een vast onderdeel binnen de conventies van het lijkdicht, is dan ook niet altijd te vinden.

Op 12 september 1633 werd opnieuw een kind uit vondels gezin begraven, de achtjarige Saartje, waarschijnlijk bezweken aan de toen woedende pokkenepidemie. Kon Vondel bij Constantijntje nog troost vinden in het visioen van een dartel engeltje, het verlies van dit vrolijke meisje is hem te veel, al laat hij het schreien aan de droeve moeder over. Zijn verwijten aan de dood (die geen vrolijkheid kan verdragen, maar ook: die even niet op grijze mensen wil mikken) zijn fel: deze dood keert de natuurlijke orde om. Daarmee neemt dit gedicht een uitzonderlijke plaats in binnen het genre van de funeraire poëzie. Met vaderlijke deskundigheid tekent Vondel de vele spelletjes waaraan het kind zo graag deelnam, zoals het bikkelen [een soort knikkeren] op de stoep met kootbotjes van schapen. Plotseling komt het einde. De speelgenootjes rouwen mee, vlechten, zoals toen gebruikelijk, een geurig kransje van groenblijvende rozemarijn en bestrooien het graf met gouden lovertjes. Goed bedoeld, maar de reactie is bitter: ‘kranke troost’.

Uitvaart van mijn dochtertjeaant.

De felle dood, die nu geen wit mag zien,^o

verschoont^o de grijze liên.^o

Zij zit omhoog en mikt met haren schicht^o

[p. 78]

 

op het onnozel^o wicht

5

en lacht, wanneer in 't scheien

 

de droeve moeders schreien.

 

Zij zag er een dat wuft^o en onbestuurd^o

 

de vreugd was van de buurt

 

en vlug te voet in 't slingertouwtje sprong;

10

of zoet Fiane^o zong

 

en huppelde in het reitje

 

om 't lieve loddereitje;^o

 

of dreef, gevolgd door enen wakk'ren troep

 

de rinkelende hoep^o

15

de straten door; of schaterde op een schop;^o

 

of speelde met de pop,

 

het voorspel van de dagen

 

die d'eerste vreugd verjagen;

 

of onderhield met bikkel en bonket^o

20

de kinderlijke wet,

 

en rolde en greep op 't springend elpenbeen^o

 

de beentjes^o van de steen;^o

 

en had dat zoete leven

 

om geld noch goed gegeven.

25

Maar wat gebeurt? Terwijl het zich vermaakt,

 

zo wordt het hart geraakt

 

(dat speelziek hart) door enen scherpen flits,

 

te dood'lijk en te bits.

 

De dood kwam op de lippen

30

en 't zieltje zelf ging glippen.

 

Toen stond, helaas, de jammerende schaar

 

met tranen om de baar

 

en kermde nog op 't lijk van haar gespeel^o

 

en wenste lot en deel

35

te hebben met haar kaartje^o

 

en dood te zijn als Saartje.

 

De speelnoot vlocht (toen 't anders niet mocht zijn)

[p. 79]

 

een krans van roosmarijn

 

ter liefde van haar beste kameraad.

40

O kranke^o troost! Wat baat

 

de groene en gouden lover?

 

Die staatsie^o gaat haast^o over.

jeremias de decker verwoordt zijn geschoktheid over de plotselinge dood van een kind in zijn naaste familiekring, dat stikte in een hap brood. Een jaar later blijkt de emotie van de dichter onverzwakt.

Op 't graf van mijn zwagers zoontje Willem Verjannen, al etende en krijtende gebleven

Moest dan of brok^o of kinderlijk geschrei

of liever allebei

u, jonge bloem, de gorgel als verstrikken^o

en zittende verstikken?

't Is over 't jaar^o dat gij werd afgeplukt

en in het graf gedrukt

en nog helaas! klinkt mij door de gedachte

de kreet waaraan gij smachtte.^o

Nog vloekt mijn ziel die bitt're bete^o brood

die u de aêmtocht sloot,^o

nog kan mijn hart dat deerlijk middageten

verzwelgen nog vergeten.

Ik liet u fris, gezond en welgedaan,

en staandevoets daaraan

vond ik u weg, en onder 's moeders kermen

verstikt in 's vaders ermen.^o

Uw kleine mond, die straks^o nog voor die slag

mij toewierp enen lach

bevond ik paars, gezwollen, neergezonken,

en als in schuim verdronken;

[p. 80]

 

uw kaken, straks besprengt met levend rood,

 

zo koud en blauw als lood;

 

uw handen stijf, uw ogen toegeloken,

 

uw teder hart gebroken.

25

Onnozelheid,^o moest dan zo fel een weer

 

uw bloesem slaan terneer?

 

Moest ik uw nieuw, uw eerst begonnen leven

 

zo pijnelijk zien sneven?

 

Ik had gehoopt dat gij op 't blank papier

30

de wakk're vederzwier^o

 

uws vaders eens zoudt hebben nagetreden,

 

ja zelfs voorbijgeschreden,

 

maar ach! de dood dreef al te streng en straf^o

 

mijn hoop met u in 't graf;

35

de bittere^o liet u niet toe te tonen

 

wat geest in u mocht wonen.

 

Rust, willem dan, lig vredig waar gij ligt

 

en leef in dit gedicht,

 

met inkt doormengd van tranendauw geschreven,

40

zolang ons rijm zal leven.

Van de vrijwel vergeten dirck cornelisz, wittenoom is in de bloemlezing Hollantsche Parnas uit 1660 een bespiegelend gedicht over de dood van zijn drie kinderen opgenomen, dat opvalt door gedrevenheid en diepe religiositeit. De vergelijking van het leven met de vaart van een schip op een stormige zee was zeer geliefd, en die wordt door de dichter breed uitgewerkt. Dat hij zich in zijn verdriet weet te beheersen, wordt door oppervlakkige lieden die zelf niet door rampen zijn getroffen, niet begrepen. Wat verwacht men dan van hem? Dat hij zijn kinderen de hemel niet gunt? Een reeks dwingende vragen leidt tot de telkens herhaalde conclusie dat dan zijn geloof te zwak zou blijken.

[p. 81]

Aandachten^o over 't afsterven van mijn twee dochters en zwakke uittering van mijn oudste zoonaant.

Het leven is een zee, waar somtijds hoge baren,^o
dan weder stille kalmt', nu stormen wedervaren.^o
Gelukkig wie gewoon^o in voor- en tegenspoed
gestadig moed behoudt, al duurt de storm gestadig;
en hoe ook 't rad zich wendt, zich went om wel beradig^o
te strijken naar^o de storm, te vlijen^o naar de vloed.

De droeve rampen van mijn ongestuimde vlagen,^o
doen d'onervarene beklagen mijn beklagen,
(daar ik mijn dochteren, en waarde zoon beween)
en nemen mij^o de moed in 't dulden van de slagen,
verdragen niet, dat ik die buien kan verdragen,
alsof de rede mij vervoerde buiten reên.^o

Maar onervaren volk, die tussen groene wallen,^o
ruim schoots,^o voor wind, voor tij, bevrijd voor ongevallen,
mijn ongeval beklaagt, en onverdraaglijk keurt;^o
't is d'ongewoont gewis die u zou zeeziek maken,
geraakte zulk een kaak^o recht in uw want^o te raken,
gij waart betreurenswaard, die zonder reden treurd’.

Zal ik 't geleende van de Leenheer willen erven?
Zal ik bestorven zien,^o wanneer mijn kind'ren sterven?
Zal ik verschrikken, als verduistering van 't licht
voor weinig tijds geschiedt, om eeuwiglijk te blinken?
Zal ik mijn kranken^o niet hun heildrank uit zien drinken?
Zo^o was mijn krank^o geloof te teder van gezicht.^o

Zal ik onrustig zijn, omdat mijn kind'ren rusten?
De storm benijden die hen aanvoert naar hun kusten,
en voert ter haven veil,^o waar menig zeeman zwicht?

[p. 82]

 

Zal ik des levens last, hun buiten last^o toewensen?

 

De wissel weigeren van engelen voor mensen?

30

Zo was mijn krank geloof te teder van gezicht.

 

 

 

Zal ik met leed mijn zoon de lauwer^o om zien passen,

 

omdat hij in zijn jeugd, volmaakter als volwassen,

 

zijn loopbaan heeft geëind, zijn strijd heeft uitgericht?^o

 

Zal ik hem die gereed, in 't bruiloftskleed omtogen,

35

nu hem de Bruigom^o trekt, ter bruiloft niet gedogen?^o

 

Zo was mijn krank geloof te teder van gezicht.

 

 

 

Zal ik mijn waarde kind, na last en leed gedragen,

 

na 't einde van de dag weer naar de wijnberg jagen,^o

 

waar^o toch geen klachten zijn van 't kwijten van zijn plicht?

40

Zal ik in Abrams schoot^o te rusten hem verhind'ren?

 

Weêrhouden d'erfenis van Gods beminde kind'ren?

 

Zo was mijn krank geloof te teder van gezicht.

 

 

 

O nee! Ik zal mijn zoon de Heer ten offer geven.

 

't Beleven van veel vreugd doet zelden deugd beleven.

45

't Gevaar des levens valt de vromen bang en zuur.

 

Dies^o buig ik willig naar des Opperstens gebieden,

 

en spreek uit ganser hart, Heer uwe wil geschiede,

 

't zij gij hem zaligt nu, of geeft hem langer duur.

 

 

 

Versterk in mij 't geloof, o Vader aller gaven,

50

stuur mij, na harde storm, ook zelf ter veil'ge^o haven.

 

Geleid mij door uw woord, en vest mijn hope vast,^o

 

zo^o zal ik spad’^o en vroeg op uwe komste wachten,

 

uw wet de richtsnoer zijn van alle mijn betrachten;^o

 

zo word ik staag bereid,^o en nimmermeer verrast.

jacob cats constateert in zijn ouderdom niets dan verlies: zijn zoons zijn gestorven, waarbij vooral de dood van de oud-

[p. 83]

ste pijnlijk was omdat die al zover opgegroeid was dat hij ‘geleerde boeken’ kon lezen, en zijn dochters heeft hij aan het huwelijk verloren.

Tweeëntachtigjarig leven [fragment]aant.

Ik weet hoe dat het smaakt wanneer een aardig kind
zijn korte tijd besluit ook schier eer die begint.
Drie zonen had mij God tot mijn vermaak gegeven,
maar geen van dat getal en is mij bijgebleven.^o
Zo zag ik wat de dood in haast vernielen kan:
al wat een jeugdig paar in lange jaren wan.^o
Toen God mijn oudste zoon liet uit het leven rukken,
toen voelde ik allermeest mijn droeve ziel verdrukken,
vermits hij toen ter tijd zover gekomen was
dat hij ook met verstand^o geleerde boeken las.
Twee dochters, zonder meer,^o die zijn mij nog gelaten,
maar dat heeft mijn verdriet ook weinig kunnen baten;
want toen tot mijnen troost hun zoete tijd began,
zo werd hun tere jeugd als eigen aan de man.
Ik wou hen niet te lang om iemands wil^o bewaren,
ik nam het voor geluk hen wel te mogen paren.^o
Och wat is van de mens!^o Mijn harte was verblijd,
en ik ging onderdies^o mijn waarde panden^o kwijt.