Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V, I. De provincie Noord-Holland (uitgezonderd Amsterdam)

Naarden.

b. Verdedigingswerken.

Vestingaanleg (XVII d), naar het ontwerp van Menno van Coehoorn.

Van de in 1915 gesloopte Amsterdamsche poort worden twee fragmenten: een van het fries, met het stichtingsjaar 1683, en een van de architraaf met: ‘verbetert 1773’ in het Raadhuis bewaard.

[p. 265]

c. Bruggen, sluizen enz.

In de brug bij de Kooltjesbuurt een sluitsteen met: ‘verbeterd 1779’.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

Het raadhuis (1601). Hoekgebouw van baksteen met rijke versiering in bergsteen. Aan de voorzijde een groote en een kleine trapgevel naast elkaar, beide met banden, twee door cordonlijsten ingesloten friezen, gebeeldhouwde sluitsteenen in de strekken en de ontlastingsbogen, ankers. Kruiskozijnen. In de onderste fries leeuwenkoppen en drie cartouches met wapens, in de bovenste eveneens leeuwenkoppen en twee gevelsteenen met opschrift. De groote gevel is bekroond met een beeld: de Liefde en bevat den ingang met bergsteenen portiek, waarboven een Latijnsch opschrift en een fronton met drie beelden: Geloof, Hoop en Gerechtigheid. Op den kleinen gevel een schildhoudende leeuw. De zijgevel aan de Markt heeft in het onderste fries drie leeuwenkoppen en twee cartouches (1601), en in het bovenste vier leeuwenkoppen. De achtergevel heeft eveneens trappen. Op het dak een zeskant open torentje van hout, met lei bekleed, waarop een windwijzer en waarin een klok, in 1604 gegoten door Henricus Meurs. Dakvenster met looden versiering: gemeentewapen.

Inwendig: voorhuis met eiken moerbalken, gedragen door steenen consoles (XVII b) en gesneden sleutelstukken; boven de deur het gebeeldhouwde gemeentewapen; in den linkerhoek een marmeren gedenkplaat (1676), afkomstig uit den dam in de vestinggracht; aan de wanden twee schilderijen: Salomo's Gerecht (1602) in een gesneden lijst met opschrift van denzelfden tijd; en Verwoesting van Naarden (Hollandsche School, ± 1620) met overschilderd tijdvers: 1572; in de van het voorhuis afgeschoten bode- (voorheen burgemeesters-)kamer een marmeren schoorsteen

[p. 266]

(XVIII b); in de raadzaal dezelfde zoldering als in het voorhuis; eiken betimmering en balie, schouw met haardplaat (1661), gesneden mantel en geschilderd schoorsteenstuk (1603): gemeentewapen in cartouche, zeven met leer bekleede stoelen en een leunstoel, alsmede een eiken tafel (alles XVII), twee vaandels (± 1700, bijgewerkt in 1900), twee koperen kandelaars, en een koperen kroon (1659), twee borden met schepenen-gebeden (1700 en 1747), drie schilderijen: Cambyses' gericht (1601), Suzanna (1615), de terechtstelling van den onrechtvaardigen baljuw (geschonken 1619); een teekening: Kazematten van Naarden (gem. P.G. van Os, 1813).

In de burgemeesterskamer acht stoelen (XVIII d) en een (XVIII c). Op de zolderverdieping gesneden sleutelstukken (XVII a), schouw met haardplaat (XVII), schouw met gesneden eiken mantel (XVII), kaart van het Gooiland (1820, copie naar eene van 1721 door Justus van Broekhuysen). Gedenkbord (1764), afkomstig uit de voormalige Waalsche kerk. Op deze verdieping bevindt zich ook de Comenius-verzameling, waarvan een catalogus uitgegeven is door de vereeniging ‘J.A. Komensky’. (Naarden, z.j.).

In de keuken: gesneden sleutelstukken en eiken kast met paneelwerk (XVII). In het torentje op het dak een klok, in 1604 gegoten door Henricus Meurs.

Militaire gebouwen.

Arsenaal. Eenvoudig baksteenen gebouw (XVII d), bestaande uit vier om een binnenplein opgetrokken vleugels. Boven den ingang een zandsteenen relief met oorlogsemblemen.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Vitus) met welker bouw in 1380 is begonnen, doch die in 1481 ten deele is verbrand en daarna herbouwd, is een gebouw van baksteen met toepassing van

[p. 267]

bergsteen voor de hoek- en negblokken, en bestaat uit een schip met twee zijbeuken (XV d); een lager dwarspand (± 1500); een 5/10-gesloten koor (XV a) met omgang (uitwenig gemoderniseerd); en eenen ingebouwden toren (midden-XV), ten N. waarvan een doopkapel. Aanbouwen ten Z. van het koor: een achtkante traptoren in den met het dwarspand gevormden hoek, ten O. hiervan een gebouwtje met top (vroeger trap-) gevel, waarin de sacristie (XV) met langs een wenteltrap bereikbare verdieping (thans diaconiekamer), en tegen de koorsluiting een consistoriekamer in neo-gothischen stijl; ten N. van het koor een uitgebouwd armenkamertje. In de steunbeeren van het dwarspand vierkante nisjes. In den zuidwand van het schip een dichtgemetselde ingang met laat-gothische deur. Gesmeed kruis (XV) op het koor.

Inwendig: in het schip de zuilen met bladwerkkapiteelen versierd, in het koor met figuurlijke voorstellingen (monsters e.d.); kruisribgewelven over de zijbeuken en den kooromgang, in de eerste door kraagsteenen, in den laatsten door muurzuiltjes gedragen. Kruisribgewelven eveneens over de sacristie (sporen van zulk een gewelf ook over de verdieping van deze) en in den toren. Over koor en schip een doorloopend spitsbogig houten tongewelf, welks binten door muurzuiltjes gedragen worden. Over de dwarsarmen houten tongewelven (vernieuwd XIX d), onder wier schinkels in den zuidarm gesneden koppen en een gesneden beeldje, in den noordarm vier dergelijke beeldjes. Slanke triforiumnissen met traceeringen. De kerk bezit:

Eiken koorhek (geverfd) met rijk gesneden spijlen (op een waarvan: 1531), bekroning, waaraan het onderstuk ontbreekt, en snijwerk in het fries en in de paneelen der borstwering.

Eiken hek (1626) om het hooge koor.

Eiken preekstoel (XVII a) op vernieuwden voet.

Eiken doophek en -banken (XVII b); twee dito heerenbanken met cartouches (1623 en 1663), eenvoudige bank (XVII A),

[p. 268]

drie betimmeringen om zuilen, waarvan twee (XVII A) en eene met cartouche (1681).

Koperen predikantslezenaar (XVII d) met wapen van Naarden en monogram, koperen voorzangerslezenaar, dito zandlooperhouder met wapen van Naarden, twee dito doopbogen.

Zerken (waaronder uit de Fransche kerk overgebrachte) van 1531-'44, 1534, 1557, 1587, 1612, 1614-'24, 1614-'25, 1619, 1622, 1624, 1629, 1649 (twee), 1657, 1732 en verschillende XVII en XVIII); verder zes gothische, waaronder een priesterzerk van 1505.

Marmeren monument met relief (1773, get. I. Poggeman fecit, I. Humbert invenit) en medaillonportret van Willem III met vers van Trakranen.

Gewelfschilderingen (XVI a, op een balk boven het orgel een monogram, de wapens van Amsterdam en St. Lucas, en: 1518). Eenige tafereelen zijn van schilden met wapens en huismerken voorzien.

Overblijfselen van een muurschildering (XVI): St. Christoffel, in de doopkapel.

Tien-gebodenbord (1603); drie psalmborden (XVIII B).

Gildebord (1618) van de kleermakers.

Vier groote koperen kronen met schilden (op een waarvan: 1640), zeven kleinere, drie wandarmen, vier blakers (alles XVII).

Twee gladde zilveren bekers (1607, blijkens de jaarletter) en twee (1645).

Twee klokken, waarvan eene (XV B) door Steven Butendiic, en eene in 1629 door François Simon gegoten.

Eene klok (1639), die vroeger bij het orgel hing, is nu in het koor geplaatst.

In de consistoriekamer: een eiken kist (1546) met ijzeren beslag, slotwerk en sleutel; teekening van het in 1860 verkochte orgel (XVI a), waarvan eenige fragmenten in het Rijksmuseum te Amsterdam bewaard worden; vier paneelen.

[p. 269]

In de diaconiekamer: eiken tafel (XVII) en miniatuurportret (XVIII) van Jac. Verhoeff, op koper.

2. De kerk van het voormalige st. marienconvent, gesticht XV a, sinds 1440 in de Kloosterstraat gevestigd, in 1651 door de Waalsche, en in 1791 door de Evang.-Luthersche gemeente in gebruik genomen, later tot Weeshuis ingericht, doet thans dienst als Infanteriekazerne. Van het oude gebouw (XV b) zijn nog over: fragmenten van het schip met sporen van vensters en een ingang met spitsboog in den noordwand, alsmede het 3/8-gesloten gepleisterde koor.

3. De r.k. kerk (1911) bezit:

Verguld zilveren monstrans (± 1670).

Verguld zilveren ciborie (± 1600).

Gegraveerd ampullenblad (XVII B).

Vier geslagen koperen kandelaars (XVIII).

Twee uit deze kerk afkomstige schilderijen zijn in het Aartsbisschoppelijk museum te Utrecht (Inv. no. 90 en 91).

4. synagoge der ned. israel.-gemeente, gebouwd 1728-1730 als Portugeesche Synagoge.

f. Gebouwen van liefdadigheid.

1. Het burgerweeshuis, gesticht in 1644 in de Vrouwestraat, ter plaatse waar sedert 1609 de Hamburgsche post haar pleisterplaats had, heeft zware kruisgewelven over de kelders, bekleeding van het trapgat met oude blauwe tegels; kruisgewelven over het voorhuis. Het bevat: In het voorhuis een ingebouwde ijzeren kachel (1690) met vuurplaat, afkomstig van de posterij, een beschilderde kist (XVII) en een regentenstuk (1695, geteekend H. Berinc); in de zaal een dessus-de-porte (XVIII d); tien stoelen en een leunstoel

[p. 270]

(XVIII c), portret (wellicht een copie van ± 1650, naar een schilderij van 1616, met later aangebracht onjuist opschrift); portret (copie van ± 1675 naar het portret eener abdis, volgens de kleederdracht van ± 1575, geschonken 1789), een regentenstuk (1644, door A. Camerarius), een (1663, door G. Camper) en een regentenstuk (1850, door J.G. Schwartze); in de kamer hiernaast een gesneden spiegelomlijsting (midden-XVIII); in de regentenkamer een buffetnis met gesneden versiering (XVIIIc) en een koperen vijzel (1608).

2. Het diaconiehuis, in 1747 gesticht, heeft een gepleisterden en verminkten gevel (XVII). Drie sluitsteenen met koppen, twee leeuwenmaskers. Gevelsteen (1741) met wapen van den stichter en met opschrift betreffende de eerstesteenlegging. Het gesticht bezit twee portretten (Hollandsche School, ± 1640), borstbeelden van een jongen man en een jonge vrouw.

3. Van het voormalige gasthuis, het z.g. ‘Spaansche huis’, later (XVII a) verbouwd en tot Waag, vervolgens tot Hoofdwacht en eindelijk tot garnizoensbakkerij ingericht, staat nog slechts het benedendeel van den gevel (XVII a) met bergsteenen hoekblokken en overblijfselen van een waterlijst, waarboven vijf gevelsteenen: twee met het gemeentewapen, twee met opschrift (1615 en herdenking van den moord van 1572), een met voorstelling van de bestorming. Ingang gewijzigd.

g. Particuliere gebouwen.

1. Gasthuisstraat 387. Zijgevel (XVI) met door ezelsruggen gedekte trappen.

Trapgevels XVII A:

2. Schipperstraat 688-689. Oorspronkelijk een dubbele

[p. 271]

trapgevel. Nr. 688 heeft bergsteenen banden en ontlastingsbogen met koppen in de sluitsteenen. Vleugelstukken, vazen en obelisken als versiering der geveltrappen. Top gewijzigd. Nr. 689 is gepleisterd en mist den top. Steen: 1621. Ankers.

3. Gasthuisstraat 468. Gepleisterde trapgevel.

4. Schipperstraat 687. Gepleisterde trapgevel met toppilaster, waartegen een sieranker. Gevelsteen met wapenschild.

5. Wijde Marktstraat 543. Gepleisterde trapgevel met toppilaster, waaronder een kopje.

6. Wijde steeg, hoek St. Vitusstraat. Zijgevel met trappen en toppilaster, waartegen een anker.

7. Schipperstraat 681. Gepleisterde trapgevel met toppilaster.

8. Schipperstraat 643. Eenvoudige hooge trapgevel met toppilaster.

9. Oosteindestraat 505. Gepleisterde trapgevel.

10. Korte Marktstraat 42. Eenvoudige gepleisterde trapgevel.

11. Tweede Markstraat 358. Gepleisterde achtergevel met trappen.

12. Wijde Marktstraat, hoek Wuyvert. Zijgevel met trappen, gepleisterd.

13. Schipperstraat 658. Achtergevel (XVII A) met top, waarin metselwerk van gele en roode steen.

Verder nog:

14. Kattenhaagstraat. Gepleisterde trapgevel. Ankers: 1665.

15. Jan Mazenstraat 586. Gepleisterde gevel (XVII B) met in- en uitgezwenkte rollaag. Tandlijst.

Halsgevels van het Amsterdamsche type:

16. Korte Marktstraat 640. Festoenen op de ingezwenkte kanten, bekronend fronton. Banderol: 1687. Windwijzer.

[p. 272]

17. Markt 613. Dergelijke gevel (XVII d).

18. Sluisstraat 697. Dergelijke gevel, gepleisterd. Krullen. In het fronton een gevelsteen.

19. Sluisstraat 696. Dergelijke gevel. Ankers.

20. Huizerpoortstraat 554. Dergelijke zijgevel met krullen.

21. Markt 186. Gepleisterde tuitgevel (± 1700).

22-23. Oosteindestraat 449 en 501. Dergelijke gevels (XVIII a), de laatste met krullen.

24. St. Annastraat 296. Dergelijke gevel.

25. Vrouwenstraat 34. Dergelijke gevel met vleugelstukken (XVIII a).

26. Vrouwenstraat 107. Dergelijke gevel met vleugelstukken en bekroning (XVIII c). Gesneden deur uit den zelfden tijd.

Fragmenten:

Sluisstraat 23: fragment van een gevel met bergsteenen banden en gevelsteen (XVII b); Oude Haven 706: fragment (bouwvallig) van een trapgevel (XVII).

Details:

Wijde Marktstraat 535 (omlijsting van een rond venster, XVII B), Jan Mazenstraat 587 (gesneden deurkalf, XVII); Vierde Peperstraat 273 (vleugelstukken XVIII A); Vrouwenstraat 32 (deuromlijsting, stucwerk in de gang, trapleuning, alles XVIII d); Gansoordstraat 480 (twee gesmede stoepijzers, XVIII B).

Gevelsteenen, voor zoover nog niet vermeld:

Korte Marktstraat 42 (XVII a, hierop de toren van de Groote kerk te Edam met de spits van vóór 1699).

Gansoordstraat 482 (twee leeuwenmaskers XVII A).

Tweede Marktstraat 530 (1779).

[p. 273]

Ankers: Huizerpoortstraat 546 (1844).

h. Musea.

Verzameling-Comenius, zie d 1.