Vooys. Jaargang 28

[p. 81]

Column
Arthur Langeveld
Het overtikken van een boek in een andere taal

Als het allemaal goed gaat zal de Utrechtse faculteit Geesteswetenschappen binnen afzienbare tijd, dat wil zeggen over een jaar of twee, een master Literair Vertalen rijk zijn. De enige in Nederland. Dat een dergelijke opleiding er nu pas komt, is kenmerkend voor de status van het beroep van (literair) vertaler. Vertalen, wordt toch algemeen nog steeds gedacht, dat is het overtikken van een boek in een andere taal, wat voor opleiding heb je daar nu voor nodig. En inderdaad, voor alles heb je in dit land een diploma nodig, behalve voor het vertalen van literaire werken.

Dat vertalen toch wel iets anders is dan alleen maar overtikken, is een inzicht dat nog lang geen gemeengoed is. Dat komt niet in de laatste plaats doordat literair vertalen een merkwaardige positie onder de kunsten inneemt. Een literair vertaler is in wezen een uitvoerend kunstenaar, iemand die aan de gang gaat met iets dat door een ander is geschapen en daarvan zijn eigen interpretatie geeft, net zoals een musicus, een acteur of regisseur dat doet. Maar anders dan bij deze uitvoerende kunstenaars speelt de activiteit van een vertaler zich niet af op een podium, met applaus aan het eind, maar in de stilte van zijn werkkamer. En anders dan bij de musici of de toneelkunstenaars wordt zijn werk niet gezien als een mogelijke interpretatie van een kunstwerk, maar als de definitieve vervanging ervan. Dus inderdaad als hetzelfde werk, overgetikt in een andere taal. Niemand zal zich afvragen waarom Daniele Gatti de Vijfde symfonie van Mahler dirigeert, terwijl Bernard Haitink die toch ook al heeft gedirigeerd en opgenomen. Maar wanneer er na vijftig jaar een nieuwe vertaling van een roman van Dostojevski verschijnt, dan vraagt iedereen zich af waarom dat nodig is. Was de oude dan niet goed, was het Nederlands te ouderwets geworden? Impliciet klinkt hierbij altijd door: wat heeft het voor zin om datzelfde boek vijftig jaar later nog eens in het Nederlands over te tikken, wat maakt dat voor verschil, behalve dat de taal wat moderner wordt? Dat het kan gaan om een nieuwe visie óp, een nieuwe interpretatie ván het boek, net als bij verschillende uitvoeringen van een muziekstuk, dat wil er niet in. ‘Ik heb je vertaling van De broers Karamazov gelezen,’zei een kennis laatst tegen me, ‘het lijkt wel een heel ander boek geworden.’ (Hij bedoelde in vergelijking met de oude vertaling.) Ik vatte het op als een groot compliment, maar eigenlijk zou het vanzelfsprekend moeten zijn. Natuurlijk is het een heel ander boek geworden, anders had het maken van een nieuwe vertaling weinig zin gehad. Vertalen is keuzes maken, en mijn keuzes waren op alle niveaus net even anders dan die van mijn voorganger, met als resultaat ‘een heel ander boek’.

Een literaire tekst, een verhaal, een gedicht, een roman is een ijsberg met boven water uitstekend de tekst, maar met onder water een veel groter deel, bestaande uit een heel netwerk van betekenissen op alle niveaus (klank, woordvolgorde, zinsbouw, se-

[p. 82]

mantiek, pragmatiek) plus nog een wirwar aan verwijzingen die een beroep doen op je kennis van de wereld, cultuur en literatuur.

De ideale vertaler (die natuurlijk niet bestaat) is iemand die dat hele netwerk van onderhuidse betekenissen, plus alle verwijzingen, doorgrondt. Omdat het per definitie, door de verschillen tussen talen en culturen, onmogelijk is om dat hele netwerk van de originele tekst in een andere taal over te brengen, maakt de vertaler een keuze. Hij kiest bijvoorbeeld voor de referentiële betekenis van de tekst, dus voor de aan de oppervlakte liggende betekenis, en verwaarloost daarbij - opzettelijk of niet - alle andere tekstlagen, zoals klankelementen, humor, ironie of dubbele bodems. Grappen worden letterlijk vertaald en verliezen daarbij veel van hun grappigheid. Stijllagen worden maar mondjesmaat overgebracht. Plat, dialect, archaïsch of bekakt taalgebruik zijn in de vertaling allemaal ABN geworden. Afwijkend taalgebruik is genormaliseerd.

Dit is een veel voorkomende manier van vertalen, die leidt tot een goed leesbare tekst in Nederlands waar niemand aanstoot aan zal nemen en waarbij het verhaal goed tot zijn recht komt, maar ook een waarbij veel van de talige eigenaardigheden van het origineel verloren gaan. Veel van de oude vertalingen in de Russische bibliotheek van Van Oorschot zijn volgens dit principe gemaakt. Het is allemaal goed leesbaar, maar Tolstoj, Gogol, Dostojevski of Tsjechov zijn stilistisch nauwelijks te onderscheiden, terwijl ze in hun eigen taal volstrekt verschillend zijn.

De broers Karamazov staat niet bekend als een boek vol humor en ironie. Dat ligt niet aan Dostojevski, ze bleken bij het vertalen verloren te zijn gegaan, ontdekte ik toen ik bezig was met een nieuwe vertaling, want Dostojevski komt in het origineel vaak zeer ironisch en humoristisch uit de hoek. Vooral in de talrijke hoofdstuktitels, die een soort ironisch tegenwicht vormen tegen de vaak bijzonder heftige inhoud. Het derde hoofdstuk, waarin een overzicht wordt gegeven van het leven van vader Karamazov, heet letterlijk vertaald ‘Tweede huwelijk, tweede kinderen’. Een klassiek geval van afwijkend taalgebruik (het is in het Russisch niet normaal om zoiets te zeggen) dat in de taal van het origineel heel aardig, grappig en enigszins ironisch is, maar in het Nederlands niet werkt. Dit is iets waar een vertaler vaker mee wordt geconfronteerd: je hebt iets dat in het origineel heel leuk gezegd is, maar in je eigen taal wordt het niks. Aan de vertaler dan de taak daar een oplossing voor te vinden. Twee vorige vertalers hebben hier gekozen voor de referentiële betekenis. Het hoofdstuk gaat over het tweede huwelijk van de oude Karamazov en de twee kinderen uit dit huwelijk, daarom is hun vertaling geworden: ‘Het tweede huwelijk en de kinderen daaruit.’ Dit is een goed voorbeeld van een omschrijvende vertaling waarbij de vertaler in zijn eigen woorden als het ware uitlegt wat er bedoeld wordt. Dat wordt inderdaad duidelijk en het is goed Nederlands, dus de nietsvermoedende lezer zal zich er niet aan storen, maar ja, van enige humor, ironie is geen sprake. Bij het maken van een nieuwe vertaling heb ik geprobeerd dat beter te doen, maar dat viel nog niet mee. ‘Tweede huwelijk, tweede kind’ is prima, maar ‘tweede kinderen’ is in het Nederlands ongrammaticaal en wordt - bleek na een kleine enquête onder familie en vrienden - raar gevonden in plaats van leuk. Een letterlijke vertaling, mijn eerste optie, moest ik dus verwerpen. Sommige Engelse vertalers hebben hier overigens wel voor gekozen, ‘Second marriage, second children’, hoewel dit in het Engels net zo raar is als in het Nederlands. De oplossing van

[p. 83]

mijn Nederlandse voorgangers vond ik te saai, maar wat dan? Uiteindelijk, na heel wat zoeken en twijfelen is het geworden: ‘Nieuw huwelijk, nieuwe kinderen’, waarin het afwijkende taalgebruik niet is overgebracht, maar wel het laconieke en ironische dat in het Russisch zo pregnant is. En dat het om het tweede huwelijk van vader Karamazov gaat blijkt genoegzaam uit de context, dus qua feitelijke informatie komt de lezer niets tekort.

Sommige problemen zijn zo ingewikkeld en vereisen zoveel toelichting dat een voetnoot - altijd een zwaktebod - de enige oplossing lijkt. In De broers Karamazov is een scène waar de jongste broer Karamazov, Aljosja, op bezoek gaat bij de familie van een ziek jongetje. Het gezin leeft in armelijke omstandigheden, vader is aan de drank, een zuster kan niet lopen en moeder is gek. Aljosja stelt zich voor en de moeder zegt dan: ‘Zo, meneer Tsjernomazov’ en ook later blijft ze bij die naam, ook al verbetert haar man haar: ‘Nee, het is Karamazov.’ Nu is het zo dat Karamazov een naam is die bestaat uit een Tataars element Kara, dat ‘zwart’ betekent, en een Russisch deel mazov, dat zoiets als ‘smeer’ betekent. Wat de moeder doet is de hele naam in het Russisch zetten, want tsjerno is het Russische woord voor zwart. Mogelijk heeft ooit een Tsjernomazov, een Zwartsmeer, zijn niet al te positief klinkende naam verfraaid door het eerste lid in het Tataars te veranderen. Aangezien de Tataren Rusland driehonderd jaren hebben overheerst, bestond (en bestaat er nog steeds) bij Russen een zekere kennis van een aantal elementaire Tataarse woorden, zoals kara ‘zwart’. Dit is vergelijkbaar met het feit dat veel Nederlanders nog steeds Indonesische woorden als pisang, desa of sarong kennen. Waarschijnlijk wil de moeder met deze actie zoveel zeggen als: jullie zijn aanstellers met je mooie Tataarse naam, ooit waren jullie gewoon Zwartsmeers. Zo voelt Aljosja dat ook, net als de Russische lezer. Het is een goed voorbeeld van de subtiele manier waarop Dostojevski de relaties tussen de verschillende personages vorm geeft. Maar voor de niet-Russische lezer heeft het geen enkele betekenis. Het is een goed voorbeeld van iets dat volstrekt onvertaalbaar is, tenzij je alle namen in het boek gaat vernederlandsen, zodat je daar weer een spel mee kan spelen, maar dat is een wel erg vergaande stap ter wille van één kleine woordspeling. In zo'n geval biedt een voetnoot uitkomst, maar het primaire effect van het origineel gaat natuurlijk geheel verloren. Een grap die moet worden uitgelegd is geen grap meer.

En zo is literair vertalen een voortdurend schipperen tussen wat nog net kan en wat echt niet meer kan, waarbij de vertaler, zoals uit het tweede voorbeeld blijkt, over een niet geringe kennis dient te beschikken van zowel de taal waaruit hij vertaalt als van de hele cultuur die daarbij hoort. Een tweejarige master, dat is wel het minste.