Vooys. Jaargang 28

[p. 84]

Maria Beville
Gothic-postmodernism: Voicing the Terrors of Postmodernity
Reeks: Postmodern Studies 43 (redactie: Theo D'haen en Hans Bertens)
Rodopi (Amsterdam/New York) 2009
217 pagina's
€44
ISBN: 9789042026643

Emy Koopman
Terror-terror

Over wat ‘Gothic’ is en hoe het in literatuur tot uitdrukking komt zijn vele boeken volgeschreven. ‘Gothic’ of het gothische - dat duistere romantische levensgevoel met haar aandacht voor het bovennatuurlijke, het sublieme en beangstigende - is blijvend fascinerend. Echter, na haar hoogtijdagen in de literatuur van de achttiende en negentiende eeuw lijkt zij steeds meer gekaapt door populaire media, van stripboeken tot actiefilms. Hoe is het gesteld met serieuze kritische aandacht voor het gothische in contemporaine literatuur? Niet goed, als we Maria Beville mogen geloven. Zij stelt dat sinds Gothic welig tiert in de populaire cultuur literaire critici het niet meer zien als een inhoudelijk serieus studieobject. Beville reageert met name op Fred Bottings opmerking in zijn standaardwerk Gothic: The New Critical Idiom (1996) dat ‘echte Gothic’ stierf met haar popularisering door de verfilming van Bram Stokers Dracula (1992). Terwijl Beville - net als Botting - neerbuigend populaire films en tv-series met gothische kenmerken wegschuift als ‘candy-gothic’, benadrukt ze dat het gothische in postmoderne literatuur juist een prominente plaats heeft ingenomen. Het gaat haar daarbij niet om stereotype gothische motieven als vampieren, kerkhoven en belaagde maagden - het soort ‘oppervlakkige’ elementen waarvoor critici volgens Beville te veel aandacht hebben - maar om het onderliggende psychologische doel van Gothic: het tot uitdrukking brengen van sublieme angsten. In postmoderne literatuur is dat doel belangrijker dan ooit, aldus Beville, die met deze bijdrage aan de serie Postmodern Studies beoogt om het gothische binnen het postmodernisme op de kaart te zetten.

Bevilles claim dat critici onvoldoende aandacht hebben voor het gothische in postmoderne literatuur is lichtelijk overdreven, net als haar bewering dat de kern waar Gothic om draait - namelijk de overweldigende angsten die aangeduid worden met de term ‘terror’ - te vaak over het hoofd wordt gezien. Haar theoretische hoofdstukken laten al zien dat academici gespecialiseerd in Gothic wel degelijk erkennen dat ‘terror’ de kern van het genre is en zich ook daadwerkelijk hebben gericht op gothische ele-

[p. 85]

menten in contemporaine, postmoderne literatuur. Beville verwijst zelf onder andere naar Catherine Spooners Contemporary Gothic (2006) en naar David Punter en Glennis Byrons The Gothic (2007), werken waarin geen gebrek aan aandacht is voor het post-moderne. Echter, zo stelt Beville, deze critici spreken van ‘postmodern gothic’, wat niet hetzelfde is als haar voorgestelde term ‘Gothic-postmodernism’. Het is niet slechts zo dat er gothische elementen te vinden zijn in postmoderne teksten, of dat traditionele Gothic zich ontwikkeld heeft tot een postmodern monster, nee, er is een diepe verbintenis tussen Gothic en postmoderne literatuur die zich alleen laat uitdrukken door de term ‘Gothic-postmodernism’. Die diepe verbintenis ligt in het eerdergenoemde ‘terror’. Voor Beville speelt die gothische angst in verschillende postmoderne romans een sleutelrol in het belichten van de spookachtigheid van ons huidige gefragmenteerde bestaan.

Wat Beville met name probeert te doen in Gothic -postmodernism is het verdedigen van de door haar gelanceerde genreaanduiding. Ze besteedt veel aandacht aan het herhaaldelijk en tevergeefs ontwarren van haar paradoxale posities: genres zijn constructies, zo geeft ze toe, maar tegelijkertijd wil ze wel aangeven hoe intrinsiek ‘terror’ zowel de kern vormt van Gothic als van postmodernisme. Door de bewering dat terror de kern van beide ‘genres’ is, wordt Bevilles term ‘Gothic-postmodernism’ een pleonasme: ‘terror-terror.’ Als lezer ga je je afvragen wat de toegevoegde verklarende waarde van Gothic is bij het lezen van postmoderne teksten. Dat is echter een vraag die Beville niet beantwoordt, ze is te druk bezig met het aantonen hoeveel gothische elementen er wel niet te herkennen zijn in de romans die ze bespreekt: Paul Austers City of Glass, Kurt Vonneguts Slaughterhouse 5, Martin Amis' Time's Arrow, Salman Rushdies The Satanic Verses, Mikhail Bulgakovs The Master and Margarita en Bret Easton Ellis' Lunar Park. Hiermee trapt ze in dezelfde val als de critici tegen wie ze zich afzet: ze laat erg veel ‘oppervlakkige’ gothische elementen zien, om maar aan te tonen dat de aanduiding ‘Gothic’ in ‘Gothic-postmodernism’ wel degelijk gelegitimeerd is.

Interessanter wordt Bevilles studie op die - te schaarse - momenten dat ze meer de diepte ingaat, en probeert verbanden te leggen tussen de romans en de psychoanalytisch en linguistisch geïnspireerde postmoderne theorieën van denkers als Derrida, Lyotard, Baudrillard en Žižek. Vooral die laatste twee geven een verdieping aan haar analyses. Baudrillards idee van hyperrealiteit - hoezeer onze ‘werkelijkheid’ gemedieerd is, tot op het punt dat er van werkelijkheid niet meer te spreken valt - en Žižeks benadering van het Lacaniaanse ‘Ding’ - een onderdrukte maar terugkerende traumatische obsessie - blijken perfect inzetbaar om te laten zien waar Gothic en postmodernisme elkaar kruisen. Dit komt het sterkste naar voren in Bevilles analyse van Easton Ellis' Lunar Park. In Lunar Park liggen de gothische elementen er zo dik bovenop dat Beville hier minder energie kwijt is aan het verdedigen van het label ‘Gothic-postmodernism’. In plaats daarvan kan ze laten zien hoezeer hoofdpersonage Bret gekweld wordt door zowel zijn eigen onbewuste als door de massamedia. Zo ontvangt Bret emails van zijn overleden vader, komt het speelgoed van zijn kind tot leven (in een echo op de film Child's Play) en voelt hij zich schuldig dat de fictieve moordenaars die hij gecreëerd heeft in de werkelijkheid nagevolgd worden. Ook zijn eigen identiteit staat op het spel, zoals in meer van de romans die Beville bespreekt: een tweede verteller, ‘the writer’, duikt telkens op in het verhaal om het onderscheid tussen het personage Bret en de

[p. 86]

schrijver Bret te ondermijnen. In Lunar Park blijken Gothic en postmodernisme inderdaad niet meer van elkaar te scheiden.

Bevilles besprekingen van de andere romans zijn aanzienlijk minder overtuigend. Dat de identiteitsproblematiek van Quinn in Austers City of Glass gerelateerd is aan postmoderne ideeën over taal is evident, maar in hoeverre we daarvoor per se het kader van de Gothic nodig hebben blijft discutabel. Vonneguts Billy Pilgrim heeft inderdaad problemen met het uitdrukken van ‘het onzegbare’, maar is ‘het onzegbare’ het exclusieve domein van Gothic? Beville gaat daarvan uit, maar motiveert dit onvoldoende in het theoretische deel van haar boek. Pijnlijker is haar opmerking dat de joden in Amis' Time's Arrow gezien kunnen worden als stereotype gothische heldinnen in hun slachtofferschap, zeker als we in acht nemen dat er voor de stereotype gothische heldinnen van bijvoorbeeld Radcliffe en Lewis een zekere erotische spanning met hun belagers speelde.

Het onderliggende probleem van Bevilles studie is dat ze Gothic inzet al naar gelang het haar uitkomt in de verdediging van haar term Gothic-postmodernism. Inderdaad liggen psychologische problemen van identiteitsvorming en de angsten daaromtrent aan de basis van zowel de besproken romans, postmoderne theorieën en Gothic, maar dan wel alleen de nauwkeurig geselecteerde ‘classic Gothic’ die Beville aanhaalt: Oscar Wildes The Picture of Dorian Gray, Stevensons Dr Jekyll and Mr Hyde, en Eliots The Wasteland. Bij Radcliffe of Walpole - die ze dan ook niet analyseert maar alleen terloops even noemt - is dergelijke identiteitsproblematiek zo goed als afwezig. Deze schrijvers worden daarom zo goed als genegeerd, terwijl ze aan de basis van het genre staan. The Wasteland, daarentegen, wordt normaal gesproken als een modernistische tekst gezien en niet als een gothische, maar de angsten die daarin tot uitdrukking komen zijn voor Beville wel bruikbaar, dus bespreekt ze het als een typisch gothische tekst.

Wat Beville door haar aanpak wel aantoont is hoezeer angsten omtrent identiteitsverlies centraal staan in literatuur vanaf de late Romantiek tot en met nu en hoe die angsten gekoppeld zijn aan wetenschap, industrialisatie en medialisering, kortom: het (post)moderne bestaan in de grote steden. Wat ook blijkt is hoezeer de psychoanalyse is doorgedrongen tot zowel postmoderne theorieën als postmoderne literatuur, en in dat verband is het zeker interessant dat bij romans zoals Jekyll and Hyde psychoanalytische inzichten en Gothic elkaar wederzijds hebben beïnvloed. In die zin is het onderscheid tussen zowel modernisme en Gothic als tussen postmodernisme en Gothic eigenlijk artificieel, zo innig lijken ze verbonden. Vandaar Bevilles circulaire redenering dat angsten aan de grondslag ligt van Gothic en Gothic aan de grondslag van de in postmoderne literatuur beschreven angsten.

Bevilles Gothic -postmodernism is daarmee waardevol als een benadrukking van de relaties tussen Gothic en postmodernisme, en ze biedt een uitgebreide categorisatie van gothische elementen in moderne en postmoderne romans. Het is echter jammer dat er erg weinig diepgang in haar analyses zit, waardoor ‘the psychological and philosophical implications of terror in postmodernist literature’ die ze belooft uit te werken nauwelijks aan bod komen. De gebrekkige onderliggende samenhang tussen de romans die Beville bespreekt - behalve op het gebied van angst en identiteit - lijkt hier mede verantwoordelijk voor. Als zowel Bulgakovs The Master and Margarita (1940) als

[p. 87]

Time's Arrow (1991) en Lunar Park (2005) onder de noemer ‘Gothic-postmodernism’ vallen, dan is het de vraag wat nou precies het onderscheid is tussen modernistische en postmodernistische angsten en of dat onderscheid überhaupt wel van belang is voor Beville. Daarbij is het ook jammer dat ze niet ingaat op de verscheidene romans die de specifiekere problematiek van posthumane subjectiviteit (gemedialiseerde subjectiviteit in een postmoderne wereld) centraal stellen via gothische motieven, zoals Murakami's Hard-Boiled Wonderland and the End of the World of Steven Halls The Raw Shark Texts. Een dergelijke selectie gebaseerd op een ander criterium dan simpelweg het voorkomen van gothische elementen en ‘terror’ had Bevilles studie meer overtuigingskracht kunnen geven.