Vooys. Jaargang 27

[p. 26]

Stelen van ogen, redden van tekst
Ton Naaijkens

Vorig jaar verscheen een geruchtmakend boek van de Zwitser Peter Utz, waarin hij probeert het auteurschap van de literair vertaler te erkennen, althans in theoretische en niet in juridische zin. Het maakt immers heel wat uit wie zich eigenlijk voordoet als de auteur van een belangrijke tekst, en ook hoe hij of zij dat doet. In het onderstaande probeert Ton Naaijkens, hoogleraar Duitse letterkunde alsmede Vertaalwetenschap, na te gaan welke implicaties de ideeën van Utz hebben en wat hij daar zelf van vindt.

Het vervelende van een literaire tekst is dat hij niets terugzegt - hij staat onomstotelijk vast, verroert zich niet, en met een beetje pech laat de verantwoordelijke voor de tekst - de auteur - ook niets los, eerst uit principe, later omdat ook hij niet het eeuwige leven blijkt te hebben. Dit nu is urgenter naarmate een tekst in de loop der tijd steeds meer vragen opwerpt - je kunt dan bijvoorbeeld denken aan bijbelteksten, aan de onuitputtelijkheid van toneelwerk van grootheden als Racine en Shakespeare, of aan gecanoniseerde meesterwerken die door de tijd heen veel lezers aangegrepen hebben. Bij beroemde gedichten is dat ook vaak het geval. Hoeveel studies zijn er niet gewijd aan aan Rimbauds ‘Bateau Ivre’ of aan ‘Connoisseur of Chaos’ van Wallace Stevens? Tot de teksten uit de Nederlandse literatuur waaraan heel wat regels zijn gewijd, behoort in ieder geval ‘Awater’ van Martinus Nijhoff. Sterker nog, ‘Awater’ is een paradevoorbeeld: die tekst beweegt eigenlijk pas als erover gepraat wordt, als een lezer hem onder ogen krijgt en er iets meer mee wil dan zomaar consumeren. En dan blijkt - om met ‘Awater’ zelf te spreken - dat er niet staat wat er staat. En ook over hoe dat komt, waarom je betekenis niet gewoon kunt vastleggen, is eindeloos nagedacht.

Dit heeft alles, maar dan ook alles met vertalen te maken, niet alleen omdat wij in dit taalgebied opgescheept zitten met de dooddoener dat je moet vertalen wat er staat, wat behoorlijk gecompliceerd ligt als je dat niet zeker kunt weten. Nee, het verband met de vertaalproblematiek is in een eigenschap van de genoemde teksten die door letterkundigen ‘het literaire’, ‘het iconische’ of het ‘poëtisch functionele’ genoemd is. Vertalers en consorten zoeken in dezelfde richting, maar komen vaak uit bij een ander begrip, dat van ‘het onvertaalbare’. In beide gevallen gaat het eigenlijk om hetzelfde, om dezelfde ruimte, de ruimte die een tekst biedt en waarzonder het met de tekst ook niets wordt, de ruimte die opgevuld wordt met de activiteit van iemand die iets wil begrijpen, die iets wil doorgeven, wil ervaren: noem hem de betrokken lezer, die door de ongrijpbare tekst uitgedaagd wordt, noem hem vertaler als het gaat om een lezer die om verschillende redenen de tekst wil doorgeven aan anderen, bijvoorbeeld omdat ze de taal van de tekst niet machtig zijn. Neem ‘Awater’ - ‘Awater’ staat vast, de tekst heet zo, de regels lopen zo, en hoogstens een editiewetenschapper kan er hier en daar nog een woordje aan veranderen als hij of zij zich over de klad- en andere versies buigt. Voor sommigen is dat vaststaan inherent aan de definitie van schoonheid of literaire waarde; anderen kunnen niet anders dan simpelweg zeggen dat ze het betreuren dat de tekst niets terugzegt. Het is een ervaring die de oprecht geïnteresseerde lezer deelt met de (met alle respect) barbaarse lezer: ‘de tekst zegt me niets’, ‘ik kan er niets mee’, ‘het kan van alles betekenen’ zijn dan de schrijnende

[p. 27]

illustratie: Luc Princen

[p. 28]

constateringen. Dat het origineel het allemaal niet anders kan zeggen dan op deze manier, is lastig, maar gelukkig zijn er mensen die het er niet bij laten zitten. Er is veel, veel geschreven over teksten als Der Prozess, de ‘Todesfuge’, La Disparation, juist in dat over zit ook de oplossing, de kans om meer te zien dan louter letters. Er zijn per slot van rekening over-auteurs die de tekst op de voet willen volgen en hem nogmaals scheppen. Die de eenmaligheid van het origineel ombuigen in een veelheid van echo's, zich allen wederom onder de naam van de auteur presenteren met een tekst die soms dezelfde titel draagt, maar ook kan veranderen in Het proces, de ‘Fuga van de dood’ en ‘'t Manco’. Dat zijn de vertalers, degenen die zich verbergen onder de naam van een beroemd auteur, en in zekere zin zijn zij dus de redders van de tekst, ze reanimeren hem.

Als vertaalwetenschapper moet ik hier nu aan toevoegen dat mijn hele betoog uitgaat van het idee dat de vertaling geen simpele kopie is van het origineel, maar eerder een vorm van lezen met meerwaarde - een vertaling als een vorm van commentaar, een toevoeging, een andere manier van uitdrukken, pure winst en opperste vernieuwing. Dat heb ik bij dezen gedaan, en ik zeg erbij dat ik me eerder in deze zin heb uitgelaten, me thuis voel bij deze gedachte en dus blij was om hetzelfde principe verdedigd te zien in een boek dat uitlegt hoe interessant het voor Duitsers niet kan zijn om de eigen literaire Duitstalige teksten - zeg die Kleist, Kafka en Sebald - in vertaling te lezen. Want vertalingen laten een nieuw, ander licht schijnen over Das Erdbeben in Chili en Austerlitz, aldus Peter Utz in zijn studie Anders gesagt - autrement dit - in other words (Edition Akzente - München: Hanser Verlag 2007). Een ‘schräges Licht’, noemt Utz dat, een ‘vreemd, mysterieus licht’ zou je kunnen zeggen, en hij bedoelt ermee dat als je Der Sandmann, de Traumdeutung en Der Mann ohne Eigenschaften in vertaling leest, je opeens heel andere dingen ziet, dingen die je niet eerder hebt opgemerkt en die je als onvooringenomen lezer van het origineel ook niet hebt kunnen bedenken: gewoon omdat ‘dezelfde’ tekst anders gezegd wordt.

In feite is zijn studie, die hier en daar bijzonder ver gaat, maar die uitblinkt in het uitvergroten van een aantal cruciale details in een viertal boeken, bedoeld als een soort provocatie. Dat kan Utz als meertalige Zwitser - hij werkt in Lausanne - misschien makkelijker zeggen: blijkbaar beschikt hij over de kennis van een flink aantal Franse vertalingen van E.T.A. Hoffmanns Der Sandmann, een nog altijd bijzonder spannende maar ook raadselachtige tekst die in 1817 als Nachtstuk verscheen - de Franse nasleep (of het ‘Nachleben’, zoals Walter Benjamin dat zou zeggen) is lang en groots: L'homme au sable (in 1830), L'homme au sable (in 1836), Coppélius (in 1844), L'homme au sable (in 1947), Le marchand de sable (als ‘livre de poche’ in 1991), opgevolgd ten slotte in 1999 door Le marchand de sable in een nieuwe geannoteerde vertaling door Philippe Forget. Dat deze tekst de vertalers steeds uitdaagt zit hem uiteraard in de tekst zelf. In Nederland werd de eerste vertaling gemaakt door de ‘muziekminnende mr. N.W. Schroeder Steinmetz’ (in 1826, eerder dus dan de eerste Franse), honderdveertig jaar later gevolgd door een versie van Hermien Manger (1967), waarna het tot 1991 duurde alvorens Klaus Siegel een fameuze vertaling van de tekst maakte voor de Utrechtse literaire uitgeverij Nota Bene. Je zou inderdaad willen dat de manier waarop Siegel De zandman vormgeeft en behandelt, gezien en besproken wordt door het leger filosofen en literatuurwetenschappers dat zich nog altijd over de tekst buigt. Over Der Sandmann iets nieuws horen kan door naar zijn vertalingen te luisteren. ‘Vertalers zijn surfers,’ zegt Peter Utz, ‘taalsurfers die zich langs het talige oppervlak van het origineel bewegen, van golfkam naar golfkam. Ze volgen het element water, ook als ze door vreemde winden dwars op de golven worden gedreven.’

[p. 29]

De zandman lijkt op het eerste gezicht een griezelverhaal à la Edgar Allan Poe, die E.T.A. Hoffmann trouwens zeer bewonderde. Een overgevoelige student herkent in een verkoper van glaswerk, barometers en brillen de man met de groene kattenogen die hij als kind schuldig achtte aan de dood van zijn vader. Deze man associeerde hij met de zandman, die kinderen die niet willen slapen, zoveel zand in de ogen strooit net zolang totdat ze er ‘bloeddoorlopen uit zullen springen’. Het is een verhaal over angsten en trauma's, over techniek en over de projecties die je kunt hebben bij mensen die je ontmoet of zaken die je overkomen; voor mij gaat het verhaal vooral over kijken, over je vergissen bij het kijken (misschien ook over het niet zien wat er staat) en over de dingen die je je in het hoofd haalt door een bepaalde bril op te zetten. Peter Utz behandelt Der Sandmann en zijn Franse vertalingen vooral om na te denken over één bepaald aspect van de tekst, sterker nog over de betekenis en de vertaling van één woord: ‘unheimlich’. Dat is een intrigerend woord natuurlijk, een van die ongrijpbare woorden die ook bij ons wel eens onvertaald blijven (of verbasterd worden tot ‘unheimisch’, door welks gebruik iemand zich een snob waant, maar zichzelf ontmaskert als onkundig, maar dit terzijde). De zandman gaat ook over achtervolgingswaan en over psychische ziektebeelden, opgehangen aan een parabel over automaten, poppen en een afschuwelijke man die eropuit is je ogen te stelen om ze te kunnen gebruiken voor een nieuw, kunstmatig leven. Op het dieptepunt van de ogendiefstal komt er zelfs iets bijna Nederlands in de tekst tevoorschijn, als de hoofdpersoon ‘sköne Oke’ schreeuwt. Het is een tekst om psychische problemen mee te illustreren, iets dat Sigmund Freud ook deed in zijn sleuteltekst over, inderdaad, ‘das Unheimliche’. Dat is ook meteen de belangrijkste reden voor Utz, denk ik, om de tekst te behandelen. Het is niet helemaal zeker of het hem nu gaat om het duiden van het begrip of om het vertalen van het woord ‘unheimlich’ en hoe alle Fransen daarmee worstelden. In het eerste geval is hij eerder een hermeneut, een klassieke uitlegger van teksten; in het tweede geval zou hij zich bekommerd tonen om de dilemma's waarvoor een vertaler zich gesteld voelt. Ik vrees dat het hem eerder om het eerste te doen is, maar ik ben dan een kniesoor die daarop let. Het resultaat is fascinerend, want zijn betoog haalt Der Sandmann weer eens op uit de afgronden die uit deze tekst afdoemen. Ik maakte het mee dat Klaus Siegel de tekst vertaalde - hij werkte aan het bureau naast het mijne - en hij vertelde hoe beangstigend het zou zijn als iemand echt op je ogen uit is. Prompt kreeg hij oogklachten, moest onder het mes, om vervolgens zijn vertaling te voorzien van het fraaiste en meest gepaste vertalersmotto dat ik ken: voor mijn oogarts, ‘die, toen tijdens de werkzaamheden aan dit boek mijn “ogies” het begaven, deze organen kordaat uit mijn coppa's nam, er een draadje omheen knoopte en ze tot mijn kijkgenoegen weer terugplaatste’.

Peter Utz heeft een bijzonder boek geschreven, dat de kennis over teksten en het lezen ervan verrijkt en dat recht doet aan de precisie en luciditeit van vertalers. Ik beveel ook het hoofdstuk aan waarin hij ‘de vreemde betekenis’ laat zien van L'Homme sans qualités en The Man Without Qualities van respectievelijk Philippe Jaccottet en Eithne Wilkins/Ernst Kaiser/Burton Pike. Alleen het origineel kan dat wat het zegt niet anders zeggen, is een van zijn sleutelzinnen. Daarmee pleit hij ook voor het inzetten van vertalingen in literatuur- en cultuurwetenschappelijke projecten die teksten willen doorgronden. Vreemde ogen laten ons opnieuw zien wat we al meenden te kennen, luidt een andere zin waarmee Utz de vertaler uit het hokje van de souffleur haalt en hem midden op het podium neerzet - een prikkelend en uitdagend boek dus.