Vooys. Jaargang 26

[p. 62]

Brief aan Beatrix en 22 andere opstellen over de roman en de romanbeschouwing
Dietsche Warande & Belfort
Jaargang 152 (december 2007), nr. 5-6
962 pagina's
Losse verkoopprijs: €10,-
ISSN: 0012-2645

Romanschrijvers en letterkundigen aller landen, verenigt u!

Zelden waren auteurs van een gemeenschappelijke publicatie het zo roerend met elkaar eens als diegenen die hebben meegewerkt aan het dubbelnummer van DWB (Dietsche Warande & Belfort), dat eind vorig jaar verscheen onder de titel Brief aan Beatrix. Het pleidooi voor het maatschappelijk belang van de literatuur, in het bijzonder de roman, is unaniem. Hoe kan het ook anders, de auteurs zijn immers allen, op welke wijze dan ook, vakmatig bij de letterkunde betrokken. Ondanks deze gelijkgestemdheid, zorgt de nodige polyfonie voor voldoende spanningsvelden en discussiepunten. In hun inleidende artikel stellen Annie van den Oever en Ernst Bruinsma dat romans ‘aanstootgevend’ zijn. Hiermee bedoelen zij dat romans weerstand bieden aan de verwachtingen en voorkeuren van lezers en een fundamentele maatschappelijke discussie veroorzaken. Zij werpen de vraag op of de roman tegenwoordig die functie wel kan vervullen en constateren een gevoel van crisis bij schrijvers, critici en letterkundigen. De oorzaak hiervan zien zij in een onoverbrugbare kloof tussen de verschillende groeperingen. Teneinde de institutionele kloof te overbruggen en iedereen ervan te overtuigen dat zij allen worstelen met dezelfde problemen, werden schrijvers, critici en literatuurwetenschappers uitgenodigd de noodklok te luiden over de crisis in de literatuur en hun visie te geven op het maatschappelijke belang van de roman.

Je kunt je afvragen of de samenstellers echt achter deze vooronderstellingen staan, of dat zij met deze stellingen reacties wilden uitlokken. Want laten we wel zijn: hoe revolutionair zijn nu eigenlijk de romans van A.F.Th. van der Heijden, wiens open brief aan Beatrix als paradepaardje van de bundel wordt opgevoerd? In deze brief nodigt A.F.Th. van der Heijden de koningin uit beschermvrouwe te worden van de zieltogende Nederlandse romankunst met als argument dat het Nederlands de samenbindende factor is geworden in onze multiculturele samenleving, en dat er meer dan ooit maatschappelijk een grote waarde wordt toegekend aan een goede beheersing van de Nederlandse taal. De brief, ongetwijfeld ironisch bedoeld - hebben wij ooit onze koningin op enige letterkundige eruditie kunnen betrappen? - onderstreept het belang van het behoud van de Nederlandse taal via de literatuur. Hiermee opent Van der

[p. 63]

Heijden de rij van schrijvers die allen de vraag naar het maatschappelijk belang van literatuur opvatten als een vraag naar maatschappelijk engagement. Dit is des te meer opvallend omdat binnen de literatuurwetenschap, die in de rush van de moderne tijd altijd op zoek is naar nieuwe invalshoeken, het engagement ook weer uit de kast wordt gehaald. Hella Haasse kan er niet veel mee. Voor haar is het schrijven een staat van zijn, maar, zo zegt ze, ‘pas door het innerlijk verwerken en vervolgens vormgeven, bestaat het waargenomene’. Dit is geen bewust proces. Het maatschappelijke engagement ziet zij dan ook niet als een overbrenging van een bepaalde overtuiging. De schrijver ziet zich geplaatst tegenover een wereld van paradoxen en ingewikkelde samenhangen, via het creatieve proces lukt het hem misschien om hier iets van door te geven, iets waarneembaar te maken wat niet rechtstreeks mededeelbaar is. Monika van Paemel beschouwt politieke geëngageerdheid van de schrijver juist als een plicht, en kan zich boos maken als haar vakgenoten zich afzijdig houden van het maatschappelijk gebeuren. Grote schrijvers zijn voor haar diegenen bij wie geëngageerdheid en creatief proces samenvallen, zoals bij Marlene van Niekerk. In ieder geval verwoordt deze prachtig hoe zij als een ‘bricoleur’ alles verzamelt dat van nut kan zijn: ‘deze promiscue volledige gerichtheid die altijd op zoek is naar een omvattend “alles”, naar elke mogelijke vorm van dubbelheid, contract, ironie, dubbelzinnigheid, schoonheid, onverwacht perspectief, deze aan zin en onzin verslaafde aandacht die altijd een tegengesteld beeld verwacht van de wereld om hem heen, die geen genoegen neemt met de stomme actualiteit, maar altijd uit is op verhevigde dimensies van gevoel en perceptie, dat is het lot en de wanhoop van de schrijver’. Deze wanhoop is geheel vreemd aan Marjolijn Februari, die zeer bewust te werk gaat: ‘Je schrijft niet omdat je schrijvershanden je daar als een paar dolgedraaide rode schoentjes toe dwingen, maar omdat je je wilt verhouden tot de cultuur en tot de andere deelnemers van die cultuur’. Zo zij al op papier misschien als een van de weinigen de drie paden betreedt, ligt haar creativiteit meer op het gebied van de literaire kritiek dan op dat van de romankunst.

Of de vermeende crisis te wijten is aan een onoverbrugbare institutionele kloof is een vraag die nauwelijks wordt aangeroerd. Wel komt in de discussie roman versus maatschappij het probleem naar voren van de geringe aandacht voor de literatuur, en de armoede van het literatuuronderwijs. Meerdere malen wordt gerefereerd naar Tzvetan Todorov's La littérature en péril, een stuk waarin Todorov het onderwijs op de Franse middelbare school verwijt te zeer bezig te zijn met technische analyses en te weinig oog te hebben voor inhoudelijke discussie. Liesbeth Korthals Altes constateert dat Todorov vooral de overdracht van een traditionele canon voor ogen heeft en nauwelijks weet heeft van alternatieve vormen van literaire uitingen. Zij verzet zich dan ook tegen de klaagzang door zich af te vragen of traditionele functies van literatuur niet door nieuwe uitingsvormen zijn overgenomen: ‘Om dergelijke vragen te beantwoorden is een analyse vanuit een breder media-, onderwijs, en cultuursociologisch en historisch perspectief geboden, een analyse die bovendien rekening houdt zowel met de globalisering, zeker ook in de jongerencultuur, als met de tanende rol van de schrijver als publieke intellectueel’. Liesbeth Korthals Altes brengt terecht een onderscheid aan tussen aandacht voor taal en cultuuroverdracht. Ook in de beeldcultuur

[p. 64]

en de popmuziek die zo'n belangrijke plaats ingenomen hebben in onze maatschappij, speelt literair taalgebruik vaak een belangrijke rol. Dat staat los van de vraag welke kennis van auteurs, stromingen en literaire werken tot de culturele bagage van de nieuwe generaties behoren. Wij kunnen met z'n allen een klaagzang gaan aanheffen over het huidige onderwijs, maar was het vroeger zoveel beter?

Er wordt tegenwoordig namelijk wel degelijk veel gelezen, en het aanbod in de boekhandels, tot op de stations toe - de stationskiosk is allang geen kiosk meer - is overweldigend. Daarin schuilt uiteraard een van de hoofdproblemen, een probleem dat ook naar voren wordt gebracht door van Van der Heijden in zijn ‘Brief aan Beatrix’. De schrijver wordt voortgestuwd in het productieproces: ‘Is de omloopsnelheid van zes weken à twee maanden voorbij, dan degradeert het boek tot een dode letter’. Zo wordt de schrijver de ‘man-van-één-boek’ (de moderne variant van homo unius libri): ‘het nog te schrijven volgende’. Hoewel het productieproces bij van Van der Heijden heus een aantal ponden minder zou mogen, brengt hij hier het punt naar voren dat kunst een marktproduct is geworden, zoals zo prachtig uitgezet wordt door Peter Zima in het artikel ‘Kunst als gimmick: Joost Zwagerman’. In een maatschappij waarin esthetische en ethische waarden vervangen zijn door efficiency, marketing en afzet, is het middel tot doel geworden, en is men in pure waanzin terecht gekomen. Op scherpzinnige wijze laat Peter Zima zien hoezeer de roman Gimmick dit proces in feite thematiseert.

Hoewel je je af kunt vragen in hoeverre de roman nu echt in een crisis is geraakt, is het zeker dat het marktmechanisme allesoverheersend is geworden. Sinds de invoering van de computer in de boekhandels, komt de vraag van de lezer niet meer bij de uitgever door. De klant krijgt te horen dat een boek niet meer voorradig is en daarmee is voor boekhandel en uitgever de kous af. De snelheid in het productieproces is met name te betreuren op het gebied van de vertaalde literatuur. De laatste decennia is er veel tijd, geld en energie gestoken in het vertalen van prachtige literaire teksten, maar met uitzondering van een enkele bestseller, verdwijnt het boek na een eerste oplage van de markt. Het Fonds van de Letteren zou hier als conservator op kunnen treden, zodat de vertalingen waaraan het subsidie heeft verleend beschikbaar blijven voor nieuwe lezers. Zoals de Parijse uitgevers hun eigen boekwinkel hebben, zou ook het Fonds van de Letteren een verkooppunt moeten hebben waar literaire werken voor de koper beschikbaar blijven.

Het maatschappelijk belang van de literatuur blijkt al uit de bereidheid van het grote aantal vooraanstaande personen die hun medewerking aan de bundel hebben verleend. Veel facetten van het literaire leven komen aan de orde in dit bijzondere themanummer: het maatschappelijk engagement van de schrijver; het probleem van het literatuuronderwijs; de rol die literatuur kan hebben voor andere wetenschappen, zoals de geschiedschrijving; de positie van literatuur ten opzichte van andere media; het probleem van de Maghrebschrijver die altijd in een vreemde taal moet schrijven omdat het geschreven Arabisch net zo ver van hem afstaat als welke buitenlandse taal dan ook, et cetera. De lezer krijgt zelfs via het verhaal over de carrière van Hans Mooij terloops een beeld van de geschiedenis van de literatuurwetenschap in Nederland. Maar belangrijker nog dan het maatschappelijk belang van literatuur, is wat literatuur met ons doet. Dat wordt uitstekend verwoord in de bijdrage van Atte Jongstra, die,

[p. 65]

opgroeiend in een zeer calvinistisch milieu, op zijn veertiende toevallig in aanraking kwam met het sensuele proza van Zola: ‘Laten we zeggen dat ik op mijn veertiende in de toch wat kreupele roman La Faute de l'abbé Mouret de poëzie van het leven en van de wereld ontdekte. Mijn leven werd nooit meer wat het was.’

Mariska Koopman-Thurlings