Vooys. Jaargang 26

[p. 49]

Uit de kast!
Mathijs Sanders

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit hun eigen boekenkast over te brengen. In deze aflevering bespreekt Mathijs Sanders, universitair docent Literatuurwetenschap aan de Radboud Universiteit Nijmegen, Menno ter Braaks essay Het carnaval der burgers. Sanders las dit essay voor het eerst aan het begin van zijn studie Nederlandse taal en letterkunde, maar ondervond dat het essay bij elke herlezing nieuwe inzichten bracht.

‘Stamelend is de entrée van het kind in het rijk van gemeenplaats, conventie, abstractie: in de taal, en overal elders’. De onderstrepingen en kanttekeningen in de marge markeren een eerste gang door Menno ter Braaks essay Het carnaval der burgers. Het is Utrecht, zomer 1990. De school was uit, de weg naar de wetenschap lag open, het kind stamelde. Er moest geleefd worden, en gelezen. De wet op de studiefinanciering en het antiquariaat aan de Oude Gracht boden samen uitkomst. Voor enkele tientallen oude guldens werd ik de bezitter van vijf delen uit de Stoa-reeks van uitgever G.A. van Oorschot. Klinkende namen, uitnodigende titels: E. du Perron (Uren met Dirk Coster, De smalle mens), H.A. Gomperts (De schok der herkenning), Kees Fens (De eigenzinnigheid van de literatuur) en Menno ter Braaks Het carnaval der burgers. Geen mager startkapitaal voor een student Nederlands met letterkundige neigingen.

In het door Helmut Salden ontworpen stofomslag van Stoa, zo is Ter Braaks boek mij nog steeds het meest dierbaar. Maar het essay opnieuw voor de allereerste keer lezen, dat gaat niet. De potloodstrepen zijn van een vroeger ik, nog onbekend met de kringen van commentaar die zich rond Ter Braaks oeuvre hadden geformeerd - sporen van verwondering, een vermoeden van inzicht, pogingen om, krabbelend, paden uit te zetten die moesten leiden naar de literatuur (‘een zaak’ immers ‘waarvoor men warm kan lopen’, aldus de uitgever op het omslag van De schok der herkenning)? Eén jaar en enkele Stoa's later legde ik met een harder potlood verbindingslijnen tussen Ter Braaks essay en de literatuurtheoretische inzichten die ik mij probeerde eigen te maken. Dat onze waarneming goeddeels geautomatiseerd is en door kunstgrepen ontregeld kan worden, dat de woorden en de dingen niet samenvallen, dat sprekers gangbare opinies en gerespecteerde gemeenplaatsen produceren die door tegendraadse taal ontwricht kunnen worden - ik had het eerder gelezen.

Zoals Het carnaval der burgers mijn academische entree markeerde, zo betekende het voor Ter Braak zijn definitieve afscheid van de universitaire wetenschap. Hij zag onder ogen dat hij met zijn proefschrift Kaiser Otto III. Ideal und Praxis im fruehen Mittelalter (1928) de persoonlijkheid van de middeleeuwse keizer niet had kunnen vangen. De wetenschapper was de man van de oplossing, terwijl hij zichzelf had leren begrijpen als essayist, een denker in mogelijkheden en paradoxen. De wetenschap wiegde het denken in slaap. Niet door het weten maar door het denken kon een individu weerstand bieden aan de altijd dreigende verstarring en verstening. In 1928 begon hij aan de reeks

[p. 50]

van zeven essays die samen Het carnaval der burgers. Een gelijkenis in gelijkenissen vormden. Hij werkte er meer dan een jaar als een bezetene aan. Het boek was (volgens de schrijver bij de tweede druk in 1934) ‘de gedachtengang van een mens, die zich bevrijdt van de gemeenplaatsen, waartussen hij is opgegroeid’. In 1934 had het boek bepaald niets van zijn actualiteit verloren. Meer dan een zelfbepaling was zijn essay, dat de vervalsing van het leven door het collectieve ‘wij’ wilde diagnosticeren, toen ook een standpunt ten aanzien van de tijd.

Het carnaval der burgers beweegt zich rond het begrippenpaar dichter en burger, twee antipoden die telkens om de voorrang strijden. Ter Braak voegde zich ogenschijnlijk naar de kritiek op ‘de burger’ die bon ton was in ongeveer alle artistieke kringen vanaf de Tachtigers. De burger, dat is ook volgens Ter Braak de geestloze Hollander die leeft bij zijn kleine waarheden en zekerheden, die zweert bij het fatsoen en bij alles wat beantwoordt aan zijn eigen middelmaat, die zich behaaglijk nestelt in ‘de dode wij-conventie van het verzuurde burgerdom’ dat de ‘persoonlijkheid’ ketent in wetten en dogma's. De burger is de handelaar in gemeenplaatsen, de gelovige die het hiernamaals als zijn onaantastbaar bezit beschouwt, de wetenschapper die de zekerheden verkiest boven het avontuur van de mogelijkheden en het gevaar van de ontgrenzing, de kunstkenner die de schoonheid onschadelijk maakt door haar te canoniseren en op te sluiten in de veilige, want zichzelf reproducerende doxa van de poésie pure. De dichter daarentegen begeeft zich in een wereld van creatie en vernietiging. Die duivelse kant van het opstandige, oneindige en ontregelende dichterschap kende Ter Braak ook uit Nescio's verhaal Dichtertje. Nescio had daar ook de ongemakkelijke waarheid onthuld dat in iedere dichter een burger schuilt, zodat van een zuiver, ongecorrumpeerd dichterschap geen sprake kan zijn. Dat Het carnaval der burgers geen scheldkritiek werd maar een virtuoze allegorie van paradoxen, had alles te maken met die ongemakkelijke waarheid dat Ter Braak ook de burger in zichzelf onderkende. Ook hij had zich aangepast. Vernietiging van de burger zou neerkomen op zelfvernietiging. En zover was Ter Braak in 1930 niet bereid te gaan.

Hoewel zijn werk stevig verankerd is in de Nederlandse canon, geniet Ter Braak een niet al te beste publieke reputatie. Een steriele intellectualist, een ontoegankelijke denker, een afbreker. Wie Het Carnaval der burgers leest, zal dat beeld moeten bijstellen. Hier spreekt een nomadische denker die de verbeelding viert in een spel met woorden. Lees de beroemde passage in het zesde hoofdstuk (‘Het carnaval der dichters’) over de man ‘die in de vroege morgen van de 20ste maart met mechanische handgrepen zijn toilet maakt’, ‘een practisch mens met moderne begrippen’ die aan zijn dagelijkse routine begint. Op die bewuste ochtend ‘ontdekt’ hij zijn luciferdoosje. Het doosje, dat ontelbare malen door zijn handen was gegaan, is hem opeens vreemd. Van een nietszeggend gebruiksvoorwerp wordt het doosje met de zwaluw één ogenblik lang een object uit een andere wereld, ‘een ding met schemerende grenzen, dat zonder waarschuwing het veld der dagelijkse gevolgtrekkingen overschreed’. De tijd vervloeit, een lichte duizeling tussen wanhoop en vreugde, ‘de aandachtige beschouwing van niets’. Heel even blikt de burger in de afgrond van de dichter. Alle theorie over de-automatiserende kunstgrepen en ostranenie kreeg diepte.

Onlangs herlas ik Het carnaval der burgers met een nieuw potlood. Literaire kritiek in de eerste decennia van de twintigste eeuw heeft mijn bijzondere belangstelling. In deze periode groeide de status van het kritisch proza als creatief genre. Over de functie van kritiek en de taak van de criticus

[p. 51]

bestonden verschillende, vaak scherp tegengestelde standpunten. Moest de criticus een voorlichter zijn op het pad van de literatuur, een bemiddelaar tussen het moderne boek en het algemene lezerspubliek? Of was de kritiek een kunst als alle andere en de criticus een autonoom denkende schrijver die zich aan het publiek niets gelegen moest laten liggen? Ter Braak staat vooral te boek als een polemist. Uit de lucht gegrepen is ook deze reputatie niet. Al in Het carnaval der burgers schreef hij dat wie oordeelt geen andere middelen heeft dan ‘de striemende hagel van woorden’. Waar de schoolmeesters in de literaire kritiek grossierden in gemeenplaatsen, moest de ware criticus durven te oordelen. Maar tegelijkertijd moest hij op ieder moment ook de betrekkelijkheid van zijn oordeel erkennen.

Deze beweeglijkheid wees E. du Perron aan in zijn bespreking van Ter Braaks essay in Den Gulden Winckel van september 1930, een lofzang in zes kolommen. Als toeschouwer van een bokswedstrijd voelde Ter Braaks beste lezer zich tekortgedaan. Waarom sloeg hij tegenstanders als Anton van Duinkerken niet met één finale klap knock out? Was het edelmoedigheid? Of ‘een te groot, te philosophisch gevoel voor het betrekkelijke van alle waarheid’? Zonder Ter Braak nog persoonlijk te kennen, peilde Du Perron hem met Het carnaval der burgers in de hand, een boek dat volkomen op Europees peil stond, geen ‘uiting van een groep of een universiteit’ maar geschreven door een denkend en voelend mens, ‘dit verbond tusschen intellect [...] en dichterschap’.

Het boek gaat terug in de kast, een ding met schemerende grenzen, tot een volgende herlezing.