Vooys. Jaargang 26

[p. 82]

Jos Joosten
Misbaar. Hoe literatuur literatuur wordt.
Nijmegen (Vantilt) 2008
224 pagina's
€19,90
ISBN 978 90 77503 80 5

De mythe voorbij

Vlak voor mijn eindexamen gymnasium gaf ik in een mondeling examen literatuur aan dat ik Frits van Egters helemaal niet zo anti-burgerlijk vond als iedereen altijd maar beweerde. De Avonden, dat was toch juist een boek met een hoofdpersoon die verlangde naar wat warmte? Met een vader die zich - als hij eens niet gulzig zat te smakken - terugtrok in de woonkamer en zich afsloot van zijn vrouw en kind? Hoe kon zo'n man aan het hoofd staan van een kleinburgerlijke familie, zoals het gezin Van Egters in beschouwingen over Reves debuutroman geïnterpreteerd werd? Mijn examinatoren vonden die vragen interessant, maar verwezen mijn visie op Frits naar het rijk der fabelen. Heus, die jongen was het toonbeeld van een intellectueel die zich vereenzaamd voelde in een kleinburgerlijk milieu.

In zijn nieuwe essaybundel Misbaar - met de prikkelende ondertitel ‘Hoe literatuur literatuur wordt’ - onderschrijft Jos Joosten het standpunt dat ik destijds in mijn mondeling met weinig succes probeerde te verdedigen: De Avonden schetst ‘het tragische lot van een kleinburgerlijke adolescent in een intellectualistisch milieu’. (137) Toen ik die (rijkelijk met tekstfragmenten geïllustreerde) slotsom las, sprong mijn hart natuurlijk even op. Voor me lag een artikel dat het akelige standpunt uit de wereld hielp dat Frits van Egters uit een burgerlijk gezin kwam! Die polemische Joosten made my day.

De Nijmeegse hoogleraar Nederlandse letterkunde prikt niet alleen de mythe rond De Avonden door. Hij ontmythologiseert (samen met Thomas Vaessens, overigens) ook de gedachte dat de poëzie van Mustafa Stitou vooral simpel en anekdotisch is. Onder de oppervlakte van de gedichten van de Marokkaans-Nederlandse dichter blijken diepgaande vragen omtrent identiteit en evolutietheorie schuil te gaan, die een onzorgvuldige lezer al snel over het hoofd ziet. Of neem het beeld dat wij hebben van Ida Gerhardt als individualistische dichteres die weinig moest hebben van literair netwerken. Joosten laat op basis van haar correspondenties overtuigend zien dat zij wel degelijk bezig was met de positie die zij bekleedde in het literaire veld. De besproken auteurs komen daarmee in een ander licht te staan, en daarmee ook de positie die zij traditioneel innemen in de literatuurgeschiedenis. Joosten laat op basis van haar correspondenties overtuigend zien dat zij wel degelijk bezig was met de positie die zij bekleedde in het literaire veld. De besproken auteurs komen daarmee in een ander licht te staan, en daarmee ook

[p. 83]

de positie die zij traditioneel innemen in de literatuurgeschiedenis.

Dit soort tegendraadse correcties op gangbare opvattingen maken Misbaar tot een bijzonder interessante en toe te juichen bundeling opstellen. Het is bovendien aardig dat Joosten ook een mythe over zichzelf ontmaskert. In zijn eerdere essaybundels Alleenspraak en Onttachtiging stak de destijds nog als poëzie-criticus actieve auteur zijn mening niet onder stoelen of banken. Legendarisch zijn bijvoorbeeld Joostens karakterisering van Frank Boeijens songteksten als ‘totaal losgeslagen bavianenkul’ en zijn verwerping van de poëzie van Anna Enquist, die van onuitstaanbare zelfexpressieverzen beticht werd. Met Misbaar snoert Joosten diegenen de mond, die hem vooral associëren met scherpe kritiek en minder met een wetenschappelijke blik. De laatste twee essays in de bundel hebben wat dat betreft een strategische positie: waar Joosten in het een na laatste betoog onder andere uitspreekt waarom hij gestopt is als criticus bij De Standaard der Letteren, wordt het slotstuk gevormd door zijn begin 2007 uitgesproken oratie, waarin hij pleit voor een descriptieve, wetenschappelijke analyse van de naoorlogse literatuurkritiek.

Die neiging naar wetenschappelijkheid sluit echter allerminst in dat Misbaar taai en droog wordt. Joosten hanteert een snelle en vooral ook frisse pen, die zijn boek een schwung geeft waar menig letterkundige jaloers op zal zijn. Als geen ander weet Joosten ingewikkelde materie als de veldtheorie van Bourdieu of het gedachtegoed van Sartre toegankelijk te maken voor een breed publiek. En dat past bij dit boek, dat opent met een betoog waarin de auteur de problematische verhouding tussen wetenschap en letteren onderzoekt. Joosten rekent af met het idee dat wetenschappers teksten kil benaderen (alweer een mythe) en besluit: ‘Esthetisch genot ondervind ik evenzeer als vrijwel elke andere professionele en niet-professionele toegewijde lezer - maar daarover ben je verder gauw uitgepraat’. (26) Waarover zijn we dan nog niet uitgepraat? Op grond van de essays in zijn boek lijkt Joosten in de eerste plaats geïnteresseerd in een institutionele benadering van literatuur. Hij heeft veel oog voor de positie die auteurs en critici innemen in het literaire veld, voor de wijzen waarop zij in dat veld manoeuvreren en voor de processen die ten grondslag liggen aan canonvorming. Als adept van de Franse socioloog Bourdieu - die dit jaar op het Nijmeegse congres Achter de verhalen werd gedoopt tot zowel de meest invloedrijke als de meest overschatte literatuurtheoreticus van het moment - verwerpt Joosten de gedachte van een Eeuwige Literatuur met een Intrinsieke Schoonheid. Waarde wordt toegekend (zie ook de ondertitel van Misbaar), en wel in een complex samenspel van verschillende spelers met uiteenlopende belangen in het veld.

Joosten wenst deze institutionele benadering te combineren met een meer werkimmanente benaderingswijze, zoals vooral gedemonstreerd in de bundelafdeling ‘Gewoon lezen wat er staat’. Daarin komt hij op basis van close reading ondermeer onder meer tot de spannende ontdekking dat Willem Termeer, uit Emants' Een nagelaten bekentenis, zijn vrouw niet vermoordde. Dat Joosten zowel gedetailleerd leest als oog heeft voor instituties verraadt zijn academische achtergrond: zijn aanpak lijkt een synthese van de benaderingswijzen van de structuralistische Kees Fens en de helaas overleden literatuursocioloog Bert Vanheste, bij wie Joosten in 1996 promoveerde. Daarbij moet echter onmiddellijk de kanttekening worden geplaatst dat Fens' aanpak ook gecorrigeerd wordt: in het essay ‘Terug naar de auteur als stap vooruit?’ kant Joosten zich sterk tegen de op coherentie gerichte leeswijze die zo kenmerkend is voor de structuralist, en die met name bij de interpretatie van postmoderne poëzie grote problemen oplevert. De combinatie van een werkimmanente en een meer contextgerichte benadering van literatuur juich ik sterk toe: ze doet recht aan de complexe relatie tussen literatuur en maatschappij, zonder evenwel de tekst zelf uit het oog te verliezen. Exemplarisch voor

[p. 84]

deze combinatie van invalshoeken is het essay ‘Waarin gelooft Kluun?’, dat tegelijkertijd ook het meest omstreden stuk in Misbaar is. In het eerste gedeelte van het artikel laat Joosten zien hoe de succesauteur van Komt een vrouw bij de dokter en De weduwnaar zich een positie probeert te verwerven in het literaire veld, waarin hij ondanks allerlei kritische aanvallen wel degelijk gelooft. Dit deel van het Kluunessay is indrukwekkend: Joosten geeft een overtuigende analyse van Kluuns manoeuvres in het literaire veld en relativeert daarmee de opvatting dat we hier van doen hebben met een kankerende branieschopper die niets met echte literatuur te maken wil hebben.

Het tweede gedeelte van het artikel vind ik echter minder geslaagd. Joosten begint met de constatering dat de literaire kritiek sinds het succes van Kluuns debuut meent niet meer om De weduwnaar heen te kunnen: ‘Kunstredacties zijn inmiddels kennelijk van mening dat Kluun voor hun lezerspubliek incontournable is geworden en dat zou tot alleszins interessante overwegingen kunnen leiden omtrent het schuivender referentiekader van dergelijke instituties’. (70) Ik vraag mij serieus af of de besprekingen van De weduwnaar in kwaliteitskranten echt te maken hebben met Kluuns literaire relevantie voor het beoogde publiek. De teneur van zulke recensies (Elsbeth Etty noemde de roman ‘een platvloerse soap’) zou evengoed kunnen duiden op het verlangen van critici om Kluun af te straffen na zijn brutale binnenkomst in het literaire wereldje, onder het mom: ‘Even lekker lachen om die laffe lul’. Niet om Kluun heen kunnen verandert dan vooral in niet om Kluun heen willen. Paradoxalerwijs leidt zo'n bespreking in een kwaliteitskrant natuurlijk wel tot symbolische aandacht voor Kluun - een punt dat in Misbaar terecht wordt benadrukt.

Joosten wijst vervolgens op een discrepantie tussen de waardering van Kluuns werk en die van Grunbergs met de Librisprijs bekroonde roman Tirza. Ongeloofwaardig als Tirza is, wordt dat boek toch geprezen om zijn herkenbaarheid en actualiteit (‘Jörgen Hofmeester, dat zijn wij’), terwijl Komt een vrouw bij een dokter in Het Parool verguisd wordt omdat het referentiekader van de hoofdpersoon niet verdergaat dan De Dijk. Zeer terecht meent Joosten dat juist dat laatste ook bijzonder actueel is: ‘Kluuns boek, met zijn merkenfetisjisme, zijn doelloze rondtrekken en -neuken, met zijn schets van een overdadig betaalde baan in een gebakkenluchtsector, is misschien het beste te zien als exponent van de doorgedraaide ik-cultuur tijdens de economische voorspoed van de laatste eeuwwisseling’. (77) Tot die conclusie komt Joosten door een verhaaltechnische analyse van het boek, waarbij hij stelt dat de verteller nergens uit zijn rol van domme Brabantse boender valt, een eigenschap die we bij Thomas Rosenboom zouden prijzen.

Er is geen speld tussen Joostens analyse te krijgen (inderdaad roept de hoofdpersoon een ontluisterend en uiterst coherent wereldbeeld op), maar zijn conclusie gaat me te ver: ‘Het zou onterecht zijn, zoals de kritiek nu doet, om hier de brenger van het slechte nieuws neer te schieten’. Er is een literblik andere bezwaren tegen Komt een vrouw bij de dokter open te trekken, die niet doorgeprikt kunnen worden met een verhaaltechnische analyse van de roman: de onnoemelijke voorspelbaarheid, de rammelende schrijfstijl, het gebrek aan interessante stijlmiddelen... Ja, dat alles komt ongetwijfeld voort uit het feit dat zulke gebreken goed passen bij de hoofdpersoon in kwestie, maar laten we eerlijk zijn: als buurvrouw Truus beschrijft hoe zij elke zaterdag broodjes bij de bakker haalt en in pakweg driehonderd pagina's het geloofwaardige en altijd actuele wereldbeeld uitdraagt van een beppende buurtmiep, wrijven we ook niet in onze handen.

Dat neemt niet weg dat Misbaar een goed geschreven, toegankelijke en op academisch niveau interessante bundeling essays is, die wetenschap en letteren weer dichter bij elkaar weet te brengen. Daarvoor verdient Joosten mijn welgemeende com-

[p. 85]

plimenten. Of, om Reve enigszins uit zijn verband te rukken: iemand die literatuurwetenschap in vlotte bewoordingen naar buiten brengt zonder aan inhoud in te boeten, dát is nu een intellectueel!

- Jeroen Dera