Vooys. Jaargang 26

[p. 76]

Uit de kast!
▶ Liesbeth Korthals Altes

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit hun eigen boekenkast over te brengen. In deze aflevering vertelt Liesbeth Korthals Altes, hoogleraar Algemene Literatuurwetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen, over L'Oeuvre au noir van Marguerite Yourcenar. De schrijfstijl van deze schrijfster wordt door velen afgedaan als koel en afstandelijk, maar volgens Korthals Altes is het tegendeel waar.

In dit jaar waarin Mei 68 wordt herdacht, wil ik het hebben over een roman die weliswaar in die periode verscheen, maar er qua toon en strekking in veel opzichten volstrekt los van zweefde, namelijk L'Oeuvre au noir, van de Franstalige Belgische schrijfster Marguerite Yourcenar (het werd vertaald door Jenny Tuin, Amsterdam: Athenaeum-Polak en van Gennep, 1986, onder de titel Hermetisch zwart).

Hoofdpersoon is een zestiende-eeuwse arts, Zeno. Van deze humanist, wetenschapper, en alchemist maakt Yourcenar een typisch Renaissancemens, waarin trekken terug te vinden zijn van Giordano Bruno en Paracelsus. De titel verwijst naar het transformatieproces in drie stappen dat de alchemist moet doorlopen wil hij het ‘grote werk’ volbrengen. De eerste fase, het zwarte werk, is de zwaarste: de materie moet uiteenvallen, oplossen en gezuiverd worden, opdat een nieuwe, edele en zuivere, substantie kan ontstaan. Dit streven werd meestal verbonden met het maken van goud uit onedele metalen, maar ook allegorisch geïnterpreteerd als het moeilijke proces om de stoffelijke mens tot zijn ‘werkelijke’ spirituele wezen te transformeren. Denk nu niet dat Yourcenar in de ban was van een New Age-achtige fascinatie voor occultisme en mystiek. Ze gebruikt dit thema om allerlei dimensies met elkaar te vervlechten, en dat maakt deze historische roman tot een van de meest indringende en lucide studies van het menselijk bewustzijn en de drang naar kennis: een dwarsdoorsnede in de geschiedenis van mentaliteiten, kennis, politiek, technologie en religie, maar tegelijk een meditatie.

In het eerste deel, ‘Het zoekende leven’, verlaat Zeno, bastaardzoon van de zuster van een rijke Vlaamse bankier, zijn geboortestad Brugge. Zoals de psychoanalytica en literatuurwetenschapster Marthe Robert ooit schreef, ontleent de bastaardzoon als personage in de literatuur (maar vaak ook in het echte leven) aan zijn positie in de marge, als ‘onwettige’ zoon, vaak een kritische en onafhankelijke blik op de samenleving, wars van autoriteit; ook is het vaak een uitzonderlijk dynamisch personage, dat immers geen ‘legitieme’ plek heeft, en zijn status moet veroveren. De machtige positie van de Brugse bankier, toeverlaat van paus en keizer, in wiens gezin Zeno opgroeit, geeft Yourcenar tegelijk gelegenheid om de rol van het grote geld te schetsen in een al uitermate geglobaliseerde wereld.

Zeno doorkruist de wereld, verblijft overal tussen Noord- en Zuidpool waar maar kennis bloeit. Hij zoekt het contact met de vooraanstaande wetenschappers en vrije geesten van zijn tijd, die met gevaar voor eigen leven ‘ware kennis’ zoeken tussen de mazen door van het door de kerk gekoesterde obscurantisme. De inquisitie volgt nauwgezet zijn spoor. Wij lezers, daarentegen, verliezen Zeno hele periodes uit het oog. Dan volgt de verteller het lot van zijn moeder, een bleke, wat ijle figuur die zich met

[p. 77]

onvermoede overgave in de wellust en het lijden van het anabaptistengeloof stort, een van de vele religieuze sektes uit die tijd; of het verhaal van Zeno's neef Maximiliaan, zijn vrolijke alter ego die als dichter-soldaat de wegen afschuimt. Zo krijgen we enkel nog maar via het ‘men zegt’ over Zeno te horen. Tot hij opeens in het tweede deel (‘Het stilstaande leven’) weer opduikt in zijn geboortestad Brugge. Opgenomen in het huis van zijn oude maat de apotheker, oefent hij zijn werk als arts uit onder de naam Sebastien Theus. Een andere naam: een manier om aan de vervolgingen van de inquisitie te ontsnappen, maar ook een stap verder in het loslaten van het zelf - een leitmotiv in deze roman. Met de nalatenschap van de apotheker sticht hij een armenhuis, waarvan de prior een zielsverwant zal blijken te zijn. De vriendschap tussen deze twee vrije geesten staat in het teken van de dood, die lucide wordt aanschouwd (‘les yeux ouverts’, zei Yourcenar ooit over het vooruitblikken naar de eigen dood), en die voor mij een van de mooiste voorbeelden van vriendschap is uit de literatuur.

Tenslotte sluit het net van de inquisitie zich om Zeno, en wordt hij in zijn geboortestad Brugge gevangen gezet. In het laatste deel (‘De gevangenis’) voltrekt zich het proces dat al veel eerder was ingezet. Na de reis door de wereld, legt Zeno nu de reis in zichzelf af, steeds dieper het bewustzijn in. Hij is daarbij tegelijk subject en object van onderzoek. Het eigen Zelf wordt de materie waarop het ‘solve et coagula’ wordt uitgevoerd. Zo maakt Yourcenar van de gevangenis een plaats van bevrijding, en van gedwongen stilstand, een duizelingwekkende ervaring. Voor Zeno begint alles te tollen en te schuiven, verlangens, herinneringen, opvattingen, kennis... Met misschien de suggestie van een nieuwe, gelouterde vorm, maar dat weten we niet, want dit is ‘hoe ver we kunnen gaan in de dood van Zeno’.

In de Franstalige literatuur van de jaren zestig was Yourcenar een vreemde eend in de bijt. Deze statige dame, die zorgvuldig haar privéleven uit de schijnwerpers hield, woonde jaren enigszins teruggetrokken met haar vriendin op een eiland in Maine; daarnaast beleefde ze zelfs op hoge leeftijd stormachtige, vaak vernederende liefdes met moeilijke jonge mannen (lees de biografie van Laure Adler, als je van dit soort ‘biografemen’ houdt). Yourcenar schreef deze roman in 1968, het jaar van de studentenrevolutie!

Het jaar ook van de experimentele literatuur van de Nouveau Roman, waarvan de gangmakers alles wat riekte naar realistische verteltrant met hoon overlaadden! Wat moest men met deze erudiete roman die onverstoorbaar boven de woelingen van de eigen tijd leek uit te torenen? Wat moest men met de aard van Zeno's queeste: kennis, onthechting, ascese, terwijl men de vrije liefde, flower power en de open universiteit uitvond? Was het niet heel elitair, ‘unzeitgemäss’, om zo'n boek mooi te vinden? Toch ontving Yourcenar hiervoor de Prix Femina, een belangrijke literaire erkenning; ook werd ze in 1980 als eerste vrouw lid van de befaamde Académie française (waarvan de leden de ‘immortels’, ‘onsterfelijken’ worden genoemd - een ‘bijzetting’ in het literaire establishment die sommigen in hun oordeel bekrachtigde dat ze toch echt niet tot de interessante avant-garde behoorde...).

Yourcenar verstaat de kunst om als hoofdpersonen figuren te kiezen die een kruispunt vormen van het denken, weten en voelen van hun tijd, en ze weet ze met grote kennis van zaken in die historische context te plaatsen: deze Zeno, maar ook Keizer Hadrianus, waarvan zij de fictieve Memoires schreef. Verwacht geen prettig geromantiseerde duik in die woelige Renaissance, tegen de achtergrond van sinistere godsdienstoorlogen en kettervervolging, hoe hallucinerend scherp ook de van wellust en doodsdrift doordrenkte godsdienstwaanzin wordt opgeroepen: Yourcenar lezen is een strenge leerschool. Sommige lezers vinden haar stijl afstandelijk en koel. Voor mij

[p. 78]

kolkt het onder de gepolijste zinnen. Gezien de heftigheid van de beschreven materiële en spirituele experimenten werkt die ingehouden schrijfstijl als een iconische manier om Zeno's observerende houding tot in de vertellersstem over te dragen.

Wat fascineert mij aan deze roman - terwijl ik allergisch reageer op een boek als De alchemist van Paulo Coelho, waarin de ‘alchemistische wijsheid’ in Reader's Digest-hapjes de lezer wordt ingelepeld? Zeno belichaamt voor mij de honger naar kennis van een onafhankelijk denker; een streven waarin ‘exacte kennis’ nog onverbrekelijk verbonden is met spiritueel inzicht en technieken om het Zelf te kennen en te beheersen (denk aan Michel Foucaults werk en leven, in zijn laatste jaren). Als arts is hij van nabij betrokken bij pijn, ziekte en dood. Hij weet maar al te goed hoezeer geest en lichaam een zijn - wat de Kerk ook moge beweren - maar ook hoe wonderbaarlijk sterk die ‘geest’ kan zijn. Via dit personage onderzoekt Yourcenar tegelijk klinisch en hartstochtelijk hoe het het menselijk bewustzijn vergaat, in de routine van het dagelijkse leven, maar ook in het lijden en tot in de dood. Dus hoezo ‘klassiek’, koel en afstandelijk... Verdiep je in Zeno, en kijk in de spiegel.