Vooys. Jaargang 26

[p. 105]

Geert Buelens
Oneigenlijk gebruik. Over de betekenis van poëzie.
Nijmegen (Vantilt) 2008
303 pagina's
€19,90
ISBN 978 90 77503 64 5

Daarom: poëzie

Overal ter wereld wordt er volop gedicht en toch horen we telkens weer dat de poëziekunst op sterven na dood is. Daar wringt natuurlijk iets. Zij die de marginale positie van de poëzie benadrukken perken haar veelal in tot een selecte groep van ‘echte’ of ‘serieuze’ poëtische teksten, en verwijzen daarmee zonder pardon volledige (sub)genres en -culturen naar de prullenmand. Zo bekeken is het met de poëzie al gauw slecht gesteld. Maar een tegenovergestelde houding is niet per se veel meer verrijkend. Wanneer er tussen de waarde en het belang van al die duizenden cultuuruitingen die vallen onder de noemer poëzie geen onderscheid meer gemaakt zou worden, zou dat een miskenning zijn van de diversiteit van het poëtische veld. Een middenweg lijkt daarom ideaal, maar dat roept dan wel meteen de vraag op hoe die middenweg er dan uit zou zien en waar de accenten zouden moeten of kunnen liggen.

Een interessant antwoord op deze vraag biedt het pas uitgekomen boek Oneigenlijk gebruik. Over de betekenis van poëzie, van de in Vlaanderen opgegroeide en geschoolde, maar tegenwoordig in Utrecht werkende hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde Geert Buelens, die tevens naam maakte als dichter en essayist. In de inleiding van het boek stelt Buelens het spanningsveld aan de orde dat er bestaat tussen ‘het instantplezier dat je aan kunst kunt beleven’ en ‘het uitgestelde, maar niettemin bestaande plezier dat je overvalt wanneer je ergens door studie en onderzoek meer over begint te weten.’ (11) Dat spanningsveld blijkt ook te slaan op de tweedeling die ik hierboven schetste: de poëzie van/voor iedereen versus de poëzie van/voor weinigen. Deze tweedeling komt door het hele boek regelmatig terug. Buelens neemt daarbij zelf voortdurend de middenpositie in, opvallend genoeg zonder daarbij te belanden in de valkuil van het ‘enerzijds, anderzijds’-ritme.

Oneigenlijk gebruik behandelt een bijzonder breed scala aan onderwerpen, variërend van het gebruik van koppeltekens door dichteres Emily Dickinson tot de rol die de freejazz speelde voor de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. De algemene noemer is echter in alle gevallen (de betekenis van) poëzie, waarbij die term gelezen moet worden in de brede definitie van het oneigenlijke, onalledaagse gebruik van taal, die Buelens zelf van tevoren geeft (17-18) en die ook terugkomt in de titel van het boek. Bijna alle essays verschenen al eens eerder, maar zijn hier min of meer thematisch bijeengebracht in twee afzonderlijke delen, voorafgegaan door een inleiding die dat thematische kader schetst. Verwijzend naar de metaforiek van Wittgenstein (over taal als spel) onderscheidt Buelens de twee delen als volgt: deel één gaat over het speelveld en het spel, deel twee gaat over de spelers. (25) Daaraan zou ik nog willen toevoegen dat het eerste deel meer poëticaal en persoonlijk van aard is, terwijl het tweede deel wat academischer is.

Het meest poëticale is misschien wel het eerste essay van deel één, ‘Gevallen van de wereld’, dat eindigt met een regelrecht poëticaal program. Buelens geeft daarin aan dat hij op zoek is naar een poëzie

[p. 106]

[d]ie geen angst heeft voor haar eigen tijd, maar toch ook niet in modieus, pseudofuturistisch gedaas vervalt; [...] poëzie die haar eigen onrust, onzekerheid en ideologische geladenheid cultiveert en tot poëtische lucht- en gasbellen opblaast; [...] [p]oëzie, kortom, die geen zelfcensuur toepast, geen verraad pleegt aan het leven, maar in alle betekenissen van de woorden van de wereld gevallen is. (39-40)

Het lezen van die woorden bevestigde voor mij dat de poëzie nog steeds een interessant discussieonderwerp is, en dat het uitspreken van een vernieuwende poëtica anno 2008 nog altijd kan.

Een openingsessay als dit wekt misschien de indruk dat Buelens' agenda volledig dichtgetimmerd zit. Maar niets is minder waar. Aan het begin van deel twee gaat hij uitgebreid in op de ‘plattelandspoëzie’ van Guido Gezelle en H.H. ter Balkt. Met name de eerste is, met zijn sterke nadruk op de christelijke moraal, niet per se een voorbeeld van Buelens' ideale poëzie. Dat maakt hem echter niet minder interessant vanuit het perspectief van de bestuderende lezer die Buelens is. Hiermee raken we ook aan het thema van het laatste essay van de bundel, ‘Mijn huistaak is mijn spel - mijn spel is mijn huistaak’, waarin nogmaals ingegaan wordt op het in de inleiding geschetste spanningsveld. Het gaat daarbij om het fenomeen dat voor veel essayisten en literatuurwetenschappers het plezier van de tekst juist ligt in het feit dat je zoveel interessants over de tekst kunt schrijven, en minder in de eerste intuïtieve kennismaking met de tekst.

Het samengaan van openheid en stelligheid maakt Oneigenlijk gebruik zonder meer tot een zeer lezenswaardig boek. Ik zal proberen dit iets concreter te maken met een voorbeeld. In het essay ‘Imagoprobleem, zei u?’ gaat het om de politieke relevantie van poëzie. Onder verwijzing naar de dichterspraktijken van Osama Bin Laden en Radovan Karadzic laat Buelens zien dat die politieke rol van poëzie nog altijd bestaat. Daarbij laat hij er echter geen twijfel over bestaan dat dit nou niet noodzakelijk de plek is waar we de poëzie het liefste zien, net zo goed als ook de rol van de poëzie als de vertegenwoordiger van het Goede en de beschermer van de onderdrukten weinig uithaalt. De oplossing volgt aan het slot:

Misschien moet het [nl. het genre van de poëzie, IN] dat debacle maar zonder valse schaamte in zijn eigen voordeel draaien en zich specialiseren in de mislukking. Het gedicht zou zich verder kunnen ontwikkelen tot het medium bij uitstek om de retoriek van woordzwendelaars en andere praatjesmakers te onderzoeken. (59)

Hier staat een duidelijk en concreet voorstel voor de poëzie, dat zich niet direct laat plaatsen binnen de traditionele structuren die we met het genre associëren, en dat die structuren dus door zijn stelligheid juist opengooit.

In deel twee gebeurt dat opengooien vooral door de verkenning van terreinen waar de poëziekritiek zich traditioneel verre van houdt. Onder meer in ‘Wilde vrouwen kennen geen blues’ en ‘Het gezongen dagblad’ werpt Buelens zich op songteksten, een veel te vaak vergeten categorie binnen de moderne letterkundebestudering. Dat levert boeiende resultaten op, bijvoorbeeld over feministische tendensen in de teksten van de zogenaamde bluesqueens, die actief waren vóór de Tweede Wereldoorlog, (188-190) of over de manier waarop topical songs, nummers geschreven naar aanleiding van concrete historische gebeurtenissen of ontwikkelingen, de geschiedenis mede vormgeven. (253)

[p. 107]

En zelfs de veelal woordeloze freejazz krijgt een eigen bespreking, waarin wederom het vermogen tot verandering centraal staat, ditmaal vertolkt door de anarchie van de freejazz tegenover de ‘subtiele harmonie en ritmes’ van de gewone jazz, die ten tijde van haar verschijnen gemeengoed waren. (221)

Gedurende het hele boek combineert Buelens deze aandacht voor nieuwe onderwerpen en verfrissende methodes met een al even zo frisse en vlotte schrijfstijl. Daarbij vindt de lezer zinnen als ‘Ja, natuurlijk zijn er grenzen. Maar ook wij moeten de dag doorkomen. En de nacht’ (125) en ‘Liep ik die dag door het museum en besloot ik dat ik het wel zo ongeveer had gehad met die moderne kunst’. (9) De omschrijving van Bob Dylan als ‘twintigjarige buitenlul uit de Midwest’ (249) hoort in hetzelfde rijtje thuis. Het boek krijgt hierdoor een soort lichtheid, zonder dat de ernst gemaskeerd of weggewuifd wordt. Van de lezer wordt ook weldegelijk een inspanning verwacht, alleen staat die inspanning nooit het plezier in de weg. Ook dat vormt een rode draad van het boek.

De combinatie van openheid en stelligheid, vrolijkheid en een serieuze benadering, maakt van Oneigenlijk gebruik als vanzelf een prettig leesbaar boek. Hier spreekt iemand die iets te vertellen heeft, en die dat iets ook nog eens heel goed kan verwoorden. Daar komt dan nog bij dat Buelens ook inhoudelijk vernieuwende wegen inslaat. Na het lezen van dit boek is het derhalve hoegenaamd onmogelijk om nog pessimistisch te zijn over de poëzie. Geert Buelens toont zich hiermee een waardig verdediger van het genre, dat mede dankzij hem nog zeker een aantal eeuwen mee kan.

Ivo Nieuwenhuis