Vooys. Jaargang 26

[p. 102]

Marco Prandoni
Een mozaïek van stemmen. Verbeeldend lezen in Vondels Gysbreght van Aemstel.
Hilversum (Verloren) 2007
207 pagina's
€20
ISBN 978 90 8704 022 2

Gesprekstof

Greenblatt praat met doden. De vader van het New Historicism noemt zijn literatuuronderzoek ‘dodengesprekken’, waarin behalve de stem van de overleden auteur ook stemmen uit diens culturele en sociale omgeving weerklinken. Bovendien heeft de onderzoeker een essentieel aandeel in het gesprek. Zijn klank is eveneens per definitie vermengd met stemmen uit de context.

Marco Prandoni's proefschrift Een mozaïek van stemmen is een intertekstuele studie naar Vondels Gysbreght van Aemstel. Zonder het boek daarmee een ‘nieuw-historisch’ stempel op te drukken, zou ik het een ‘dodengesprek’ willen noemen. Onder meer Vondel, Vergilius, de Neolatijnse dramaschrijvers, de vos Reynaert en de schelm Lazarillo schreeuwen erin om het hardst. Prominent aanwezig zijn ook eerdere Gijsbreght-onderzoekers. Deze worden gebruikt, aangescherpt en weerlegd door het geluid dat in dit boek de boventoon voert: de stem van Marco Prandoni. Innemend, vurig en meeslepend laat deze op iedere pagina zijn sporen na. In Prandoni's levendige verteltrant is zijn veelzijdige achtergrond als neerlandicus, classicus en Italiaan hoorbaar: niet alleen door de deskundige toon, maar zeker ook vanwege de passionele, mediterrane klank ervan. Prandoni's beeldende en meeslepende vertelwijze deed me regelmatig denken aan Vondels barokke pen; een overeenkomst die Prandoni's onbetwistbare liefde voor Vondel alleen maar onderstreept.

De vurige stem kent zijn keerzijde: Prandoni's perkeloze enthousiasme en oog voor detail gaan soms ten koste van een heldere focus en structuur. Het boek begint met een inleiding die een imposant spectrum aan thema's aansnijdt: de populariteit en actualiteit van Gysbreght, genre-indelingen, genderrepresentatie, intertekstualiteit, narrativiteit, verbeelding, opvoeringspraktijken, receptiegeschiedenis, handelende subjecten... In deze veelheid aan informatie dreigt Prandoni's belangrijkste boodschap te verdrinken: zijn studie handelt over ‘de rijk geschakeerde intertekstuele velden die (...) bij het aanschouwen/lezen van de Gysbreght geactualiseerd kunnen worden’. (13) Het rijke karakter van de inleiding creëert rommeligheid, maar past tegelijkertijd prachtig bij Prandoni's visie op de Gysbreght als een suggestieve, polyinterpretabele en veelzijdige tekst. Een tekst als deze verdient in de ogen van de onderzoeker immers geen dichtgetimmerde interpretaties die ‘de gelaagdheid en meerstemmigheid van de tragedie met haar complexe mechanismen gladstrijken’. (118)

De scherpte waaraan het de inleiding regelmatig ontbreekt, karakteriseert het eerste hoofdstuk juist bij uitstek. Prandoni opent ijzersterk met een vergelijking tussen Vondels Gysbreght en Vergilius' Aeneis. De relatie tussen beide teksten is weliswaar al veelvuldig gesignaleerd, maar wordt door Prandoni opnieuw aangetoond in een zeer diepgravende stilistische, narratieve en filologische analyse. Hij ontleedt met precisie de

[p. 103]

‘extreem verregaande vergiliaanse imitatio’, die hij op zijn karakteristiek beeldende wijze een ‘wurgende inkadering’ noemt. (31) De aandacht voor de ‘Vergiliaanse filologie’ in Vondels tijd vergroot de zeggingskracht van zijn analyse en stellingname.

In het tweede deel van het eerste hoofdstuk bespreekt Prandoni op even nauwkeurige wijze de ‘subtiele, haast ongemerkte variaties’ (67) die Vondel op het voorbeeld aanbrengt en waarmee hij de Aeneis ‘van binnenuit’ (62) transformeert. Het zijn de subtiele verschillen die in Prandoni's ogen het meest betekenisvol zijn en de specifieke aard van Vondels tekst bepalen: de aanpassingen maken Gysbreght een bekwaam strateeg en de Amsterdammers een moedig volk. Prandoni's eerste hoofdstuk laat overtuigend zien hoe de analyse en interpretatie van intertekstualiteit het inzicht in de betekenisproductie van een tekst vergroot.

Het tweede hoofdstuk plaatst de Gysbreght opnieuw in het licht van de Aeneis. In dit hoofdstuk vergelijkt Prandoni de spion Vosmeer met zijn Vergiliaanse antecedent Sinon. Wederom legt hij op secure wijze de betekenisvolle verschillen tussen beide teksten bloot: waar Sinon zich nobel presenteert, heeft Vondel zowel het voorkomen als de list van de bedrieger teruggebracht tot ‘een zuiver menselijke dimensie’. (81) Prandoni betoogt dat het optreden van Vosmeer parallellen vertoont met dat van schelmen in vroegmoderne romans en dat van de listige vos Reynaert. Zoals Prandoni in zijn inleiding benadrukt, gaat hij er niet vanuit dat kijkers en lezers alle intertekstuele verbanden legden die in zijn boek ter sprake komen: ‘Laten we zeggen dat ik een maximaal potentieel aan intertekstuele relaties heb proberen te traceren die volgens mij voor een zeventiende-eeuwer wel activeerbaar waren.’ (23) Prandoni laat zien dat de parallel tussen Gysbreght en bijvoorbeeld de schelmenromans te mobiliseren was: de vertelwijze, het karakter en de bedoelingen van Gysbreght en de schelmen vertonen treffende overeenkomsten.

In het vierde hoofdstuk over Badeloch, Gysbreghts echtgenote, is Prandoni op dit punt minder overtuigend. Prandoni trekt hier een imposant blik interteksten open en beargumenteert de activeerbaarheid van de parallellen minder uitvoerig. Ook in het derde hoofdstuk ligt de focus helaas niet primair op de diepgaande bespreking van intertekstuele relaties. Het hoofdstuk is in mijn ogen een buitenbeentje: dit deel stelt niet de intertekstualiteit centraal, maar eer en bloedverwantschap als motieven in de Gysbreght. Hoewel in de bespreking diverse parallellen met onder meer Vergilius' pretekst worden getrokken, ontbreekt hier de gedetailleerde en scherpe analyse van intertekstualiteit uit de eerste twee hoofdstukken. In deze analyse ligt mijns inziens Prandoni's grootste kracht en verdienste.

Ook buiten de hoogtepunten om blijft Prandoni echter een meeslepend en geloofwaardig verteller. Hij voert de lezer mee in zijn prachtige verbeeldingswereld, en overlaadt hem daar met prikkelende suggesties en boeiende visies. De retorische kracht maakt Prandoni's boek tot een fantastische discussiepartner, maar ook een uiterst gevaarlijke: wie niet oppast, laat zich zonder tegenstribbelen inpalmen. Het gebeurde mij in het vierde hoofdstuk over Badeloch. Prandoni's retoriek komt tot een climax als hij Vondels deus ex machina Rafaël in de laatste paragraaf als een eigen deus ex machina ten tonele voert:

[p. 104]

De bovennatuurlijke inmenging, buiten de menselijke discussieruimte om, herstelt de vrouwenstem in haar waardigheid, en verleent haar de goddelijke bezegeling. De naar de marges gedwongen stem wordt weer in het midden geplaatst. Deze ‘goddelijke goedkeuring’ heeft een bevrijdende werking op Badeloch. Daardoor groeit ze definitief boven haar genre én genderintertekst uit, een intertekst waaraan ze zich al onvermoeibaar had proberen te ontworstelen. (148)

Wie kan mij kwalijk nemen dat ik, meegesleept door dit gloedvolle betoog, niet eens merkte dat Prandoni de vergoddelijking van Badeloch al te zeer overdrijft?

Het slothoofdstuk presenteert een overkoepelde beschouwing op de Gysbreght. Prandoni doet afstand van een confessionele lezing door zowel katholieke als antipaapse interpretaties te verwerpen. In zijn ogen krijgen de zeventiende-eeuwse Amsterdammers met Gysbreghts vertrek aan het einde van de tragedie ‘de boodschap dat men tot grote (zelf)opofferingen is geroepen om de keten van wraak en haat te doorbreken, vrede te bewerkstelligen en de weg naar de verzoening te plaveien.’ (182) Prandoni's voorkeur voor een politieke lezing komt onder meer voort uit een parallel tussen Gysbreght en Willem van Oranje, het hoofdpersonage uit Van Hogendorps Truer-spel, die religieuze tolerantie voorstond. Hoe stimulerend Prandoni's visie en argumentatie ook, de coherente slotvisie doet de overtuiging dat de Gysbreght polyinterpretabel en gelaagd is enigszins tekort. Of moeten we het feit dat de Gysbreght zowel het object is van overkoepelende visies als van deelanalyses juist beschouwen als een bewijs van zijn meerstemmigheid?

De stemmen in Prandoni's boek zijn zo groot in aantal, dat de lezer ze soms nauwelijks tot een samenhangend mozaïek kan combineren. De vruchtbare visies, de retorische hoogstandjes en het meeslepende enthousiasme maken Prandoni echter een zeldzaam prikkelende discussiepartner. Voor iedereen die onze klassieker liefheeft, is dit boek een genot. Voor de rest zal het een begin zijn van een weergaloze liefde.

Feike Dietz