Vooys. Jaargang 26

[p. 88]

Uit de kast!
Sartres woorden
Hans van Stralen

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit hun eigen boekenkast over te brengen. In deze aflevering bespreekt Hans van Stralen, docent-onderzoeker aan de Universiteit van Utrecht, Les Mots van Sartre. In deze autobiografie beschrijft Sartre zijn pogingen God uit zijn bewustzijn te verdrijven, een strijd die Van Stralen zelf ook geleverd heeft.

Nu mijn boek over bekeringsverhalen bijna voltooid is, gaan mijn gedachten terug naar Sartres Les Mots (1963), dat een belangrijke stimulans voor mijn onderzoek geweest is. Ik las zijn autobiografie kort nadat ik in 1974 aan de studie Theologie begon en dit werk maakte destijds enorm veel indruk op mij. In de herfst van 1974 had ik namelijk een bijzonder indringende, maar ook erg nare ervaring, die ik vandaag de dag als een anti-bekering zou willen typeren. Het betrof hier een zeer intense beleving, waarin God als een huiveringwekkende werkelijkheid aan mij verscheen. Ik concludeerde al snel dat Hij in ontologische zin niet kon bestaan, maar op psychisch niveau presenteerde hij zich niettemin als een te bevechten waanbeeld. In deze nog wankele levensbeschouwing wist ik mij gesteund door Sartres autobiografie, waarin hij verhaalt over zijn protestantse jeugd in de Elzas aan het begin van de twintigste eeuw en zijn reeds op jonge leeftijd begonnen gevecht tegen het hem aangereikte godsbeeld. Daarbij bestreed hij niet alleen de in zijn jeugd alom geaccepteerde notie van God als een barmhartig, rechtvaardig en onverbiddelijk wezen, maar ook de god, die zich als kwade genius in zijn bewustzijn genesteld had. Over de verdwijning van het eerste fenomeen schrijft Sartre tamelijk laconiek, wanneer hij beweert dat hij als twaalfjarige scholier het Opperwezen naar beneden zag tuimelen en vervolgens opmerkt dat hij sindsdien niet meer de behoefte voelde Hem opnieuw tot leven te wekken. Op de langdurige poging tot verdrijving van de god die van Sartres persoon bezit genomen had en de bevrijding daaruit gaat Les Mots daarentegen uitvoeriger in. Telkens toont Sartre op indringende wijze hoezeer zijn psyche door het godsbeeld uit zijn jeugd vergiftigd was, wat blijkt uit zijn indruk dat hij - de schrijver - uitverkoren zou zijn, of uit zijn gevoel voortdurend door de Almachtige beoordeeld te worden. Men denke, naast zijn visie op het schrijverschap waarin de lezer van foutieve denkbeelden bevrijd dient te worden, ook aan zijn opvatting dat de mens zijn leven dient te rechtvaardigen. Als vijftiger realiseert de schrijver van Les Mots zich steeds sterker dat hij de God van zijn jeugd niet zozeer vernietigd, als wel in zijn leven ingepast had. Aan het slot van Les Mots meent hij weliswaar dat Hij

[p. 89]

hem definitief uit zijn bestaan verbannen heeft, maar hij stelt zich vervolgens de vraag hoe het nu met zijn leven verder moet.

Hoe Sartre, maar ook andere existentialisten, zich geregeld vanuit een ‘negatieve’ attitude ten opzichte van het christendom profileerden, heb ik meermaals in mijn studies over deze literair-filosofische groep beschreven. Men denke aan Sartres bekende uitspraak dat de hel de ander is en zijn definitie van de zonde als de fout die niet tegen God, maar tegen de medemens begaan wordt. Duidelijk is ook de relatie tussen Sartres concept van de ‘kwade trouw’ en het christelijke erfzondebegrip als men beide disposities definieert als de ‘geworpenheid’ van het individu in een negatieve situatie als gevolg van het gedrag van de ander. Aldus krijgt men in deze literaire stroming sterk de indruk dat Sartre cum suis zich niet zozeer atheïstisch als wel antitheïstisch profileerden; men ziet immers dat zij tegen godsbeelden vochten in plaats van onafhankelijk van het christendom hun weg te gaan. Uiteraard valt deze reactie heel goed te begrijpen vanuit de tijdgeest van de jaren 1935-1960: de existentialisten wilden zich eerst van een beklemmende ideologie bevrijden om zich te kunnen ontplooien.

Deze gedachte was ook op mij van toepassing in de jaren zeventig en het werk van Sartre heeft mij enorm geholpen mijn vrijheid te ontvouwen. Vaak ageert hij in Les Mots tegen deterministische en met name freudiaanse opvattingen, waarin de mens als een speelbal van (negatieve) jeugdervaringen wordt geprofileerd. In Sartres visie rond 1940-1960 geldt de mens als absoluut vrij, maar maakt hij zich onvrij uit angst voor de reacties van anderen. Ik begrijp nog steeds niet waarom deze Franse denker, in tegenstelling tot Freud, zo vaak van nihilisme beticht werd: het concept van de vrije mens zou men toch minder snel als negatief moeten beoordelen, als dat van het door complexen gedetermineerde bewustzijn van de psychoanalyse? De gedachte dat ik, evenals Sartre, in vrijheid maar ook als enige in staat was mijzelf van mijn neurose van de kwaadaardige God te bevrijden, heeft mijn ontwikkeling dan ook goed gedaan. Na vier jaar Theologie staakte ik deze studie en hield ik mijn afbraakproces voor gezien.

Niettemin verdween mijn interesse voor religieuze kwesties niet, reden waarom ik later besloot de studie Theologie alsnog af te ronden. Met name onderwerpen die op de grens van godsdienst en literatuur liggen, behielden mijn belangstelling en daarom valt mijn ingeving van vier jaar geleden te begrijpen om bekeringsverhalen te gaan onderzoeken. Een van mijn belangrijkste uitgangspunten daarbij was de aanname dat de conversie allereerst aan veranderingen in het taalgebruik van de bekeerling te herkennen valt: hij gaat simpel gezegd anders spreken na zijn ommekeer. Deze shift valt literatuurwetenschappelijk te benaderen en dat brengt mij weer terug bij Sartres Les Mots. De schrijver van deze autobiografie verschuift van het christelijke naar het atheïstische vertoog, wat hem boeiend maakt voor mijn onderzoek. Zo vervangt hij - conform de hierboven beschreven existentialistische conventies - de zonde door de fout, de Heilige Geest door inspiratie en God/de duivel door de ander. We zien dus dat er altijd resten van het taalgebruik, dat weliswaar gemodelleerd werd vanuit de conventies van de nieuwe doelgroep, zichtbaar blijven in haar discours. Hoewel Sartre zich presenteert als de spreekbuis van een

[p. 90]

humanistische taalfamilie - in de betekenis die Wittgenstein daaraan gegeven heeft - blijven de vervormingen van het christelijk vertoog in zijn autobiografie dus nog steeds zichtbaar. Het boeiende van Les Mots vind ik dat Sartre de vertrouwde christelijke begrippen in deze poging vanuit een ander perspectief adequaat actualiseert. Ik zou zijn autobiografie in het licht van bovenstaande notities dan ook als een anti-bekeringsverhaal willen lezen: er is sprake van een taalverschuiving, zij het in een verslag waarin de bekeerling de lezer aanspoort zich juist van God af te wenden.

Les Mots heeft mij lang geïmponeerd, maar gaandeweg rezen mijn twijfels over Sartres leer, met name na lezing van diens marxistische opvattingen, die hij na de Tweede Wereldoorlog steeds dogmatischer ging concretiseren. Ook over zijn strijd tegen God groeiden mijn aarzelingen, vooral toen ik zijn anti-godsbewijzen onder ogen kreeg. Niettemin beschouw ik mijzelf nog steeds niet als een gelovige: als Hij bestaat denk ik dat Hij, zoals Spinoza ooit suggereerde, misschien wel de beste bedoelingen met de bergen heeft.