Logo DBNL
Vooys. Jaargang 18 (2000)

Vooys. Jaargang 18

(2000)– [tijdschrift] Vooys–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

'k Wilde wel graag, maar 'k mag u niet vereeren
Mathijs Sanders
Katholieke (anti-)Kloosgedichten rond 1900

De verhouding tussen literatuur en maatschappelijke verzuiling vormt een recent onderzoeksthema in de moderne Nederlandse letterkunde. Rond 1900 beschikten de katholieken in Nederland over een wijdvertakt netwerk van algemeen-letterkundige tijdschriften waarin intensief werd gereflecteerd op de moderne literatuur. De poëzie en poëtica van Kloos vormden daarbij voor de katholieke schrijvers een probleem. Aan de hand van een aantal aan Willem Kloos opgedragen gedichten gaat Mathijs Sanders in op de uiterst ambivalente houding van enkele katholieke dichters rond 1900 tegenover Tachtig. In hun omgang met de oorspronkelijke opvattingen van de Tachtigers wordt een interessant literair-historisch probleem zichtbaar.

De manier waarop de Tachtigers in de rumoerige beginjaren van De nieuwe gids de vloer aanveegden met de dominee-dichters is berucht. In zijn literaire kronieken opende Kloos in 1885 de strafexpeditie tegen populaire predikant-dichters als Beets, Ten Kate en Ter Haar, wier poëzie hij als retorisch brandmerkte. Maar niet enkel de dichtende dominees (en ouderen als Bilderdijk en Da Costa) werden door Kloos opgevoerd als bêtes noires, ook de katholieke dichters werden op de filippica's van de Tachtiger voorman getrakteerd. In december 1886 nam Kloos de pen op tegen de priester-dichter en politicus Herman Schaepman om diens lange gedicht Aya Sofia tot de grond toe af te breken. Een dichter als Schaepman, die zich nadrukkelijk schatplichtig verklaarde aan de retorische literaire conventies en zijn literatuur in dienst stelde van ‘de katholieke zaak’, kon in naam van de poëzie en de schoonheid op een afranseling rekenen. (Kloos 1886/1887, pp. 316-328) In de toekomstige Nederlandse literatuur was voor leden van de geestelijke stand geen plaats meer volgens Kloos, die geestdriftig werd bijgevallen door Cornelis Paradijs - alias Frederik van Eeden - die in zijn bekende parodiebundel Grassprietjes (1885) de slachtoffers van Tachtig liet figureren:

 
Velen, die men dichters heet,
 
kost het dichten droppels zweet,
 
maar in 't priesterlijk pakje
 
gaat het van een leien dakje.
 
(Paradijs 1984, p. 55)

De aanval op de ‘retorische poëten’ was onderdeel van een uitgekiende strategie en miste zijn uitwerking niet: terwijl de opvattingen van Tachtig snel aan invloed wonnen en het ‘Predikantenlied’ van Paradijs een literair-historische evergreen werd, was de literaire reputatie van de slachtoffers definitief geknakt.

Ondanks de groeiende belangstelling binnen de Nederlandse letterkunde voor het fenomeen verzuiling, besteden literatuurhistorici doorgaans nauwelijks aandacht aan de katholieke Nederlandse literatuur.1. Het werk van de dichters die binnen de grenzen van de katholieke zuil werkten, heeft de canon niet gehaald. Wanneer ‘literaire kwaliteit’ als criterium gehanteerd wordt voor het al dan niet bespreken van auteurs, geef ik de handboekschrijvers gelijk: de meeste dichters die binnen de katholieke zuil opereerden, kunnen dan in retrospectief als ‘terecht vergeten poëten’ worden gerubriceerd. Wie beleeft er immers nog esthetisch genoegen aan de verzen van pater Bonaventura Kruitwagen O.F.M., aan de eens populaire puntdichtjes van de Betuwse priester-dichter Bernard van Meurs of aan de strijdverzen van Schaepman? Maar bezien in een ruimere literair-historische context levert juist het werk van deze dichters interessant materiaal op: in de confrontatie van de katholieke literatoren met Tachtig komt de dynamiek van de literatuurgeschiedenis goed tot uitdrukking. Begonnen als een kleinschalige avant-gardebeweging, wonnen de opvattingen van de Tachtigers snel terrein en rond 1900 zag men zich alom genoodzaakt positie te bepalen tegenover de literaire denkbeelden die Kloos en de zijnen vijftien jaar eerder hadden geformuleerd. Door het werk van confessionele dichters en hun visie op Tachtig in de beschouwing te betrekken, kan het literair-historische beeld worden gecomplementeerd.2. De klap van Kloos werd door katholieke auteurs en critici nog lang

gevoeld, zoals ook blijkt uit twee aan Kloos opgedragen gedichten die ik in het tweede gedeelte van dit artikel behandel.

De katholieken en Tachtig

In 1901 publiceerde de pater-karmeliet A. van Kerkhoff bij de katholieke uitgeverij C.L. van Langenhuysen zijn eerste en enige dichtbundel onder de titel Een roomsche lier. In het ‘Ter inleiding’ dat aan de gedichten voorafgaat, spreekt de dichter zich uit over de literair-historische situering van zijn bundel:

Deze verzen zijn nog verzen van de vorige eeuw. Niet slechts in den letterlijken zin; maar vooral in de beteekenis, welke het gewone spraakgebruik der laatste twintig jaren aan die uitdrukking gaf. Van de vorige eeuw. Dat wil zeggen: deze verzen zijn, hoewel geschreven na 1880, niet van onzen tijd, nu, meer nog dan in den bloeitijd van den Nederlandschen Spectator, door de ‘artiesten’, die zich de baanbrekers voor ‘de literarische beweging van na 80’ noemen, en door de ‘artistiek aangelegden’, die de moderne artiesten zonder eenig voorbehoud lauweren, de dichtkunst geacht wordt dan eerst kunst te zijn, wanneer zij bepaaldelijk om haar-zelve beoefend wordt. Zij zijn nog uit den tijd, toen geen muzenzoon het in 't hoofd kreeg, alleen déze uitspraak als wettelijk op te vatten en na te leven, de scherts klassieken - dat den dichters alles geoorloofd is. (Van Kerkhoff 1901, p. V)

De hele inleiding staat in het teken van het verzet tegen de Tachtiger literatuuropvattingen en dat geldt indirect ook voor de gedichten zelf: ‘Geen schijn zelfs van eenigen invloed hunner poëtiek in deze verzen’, zo verzekert de dichter zijn publiek. De verzen van pater Van Kerkhoff zijn dan ook geheel van moderne smetten vrij, zoals blijkt uit de vele gelegenheidsgedichten voor geloofsgenoten en uit de eerste strofe van het gedicht ‘Paaschjubel’:

 
Triomf, verrezen is de Heer!
 
't Hosanna ruischt den Held ter eer,
 
Die, vaardig om te sneven,
 
Gehoorzaam tot des kruises dood,
 
Voor ieder menschenkind ontsloot
 
Den toegang tot het leven.

Vijftien jaar na de oprichting van De nieuwe gids en zeven jaar na het uiteenvallen van het Tachtiger collectief (in 1894) bleek het verzet tegen Tachtig nog springlevend. Dat dit verzet ook van katholieke zijde kwam is niet verwonderlijk.

In de negentiende eeuw hadden de Nederlandse katholieken een emancipatieproces op gang weten te brengen. De grondwet van 1798 en de liberale grondwetsherziening van 1848 maakten een einde aan hun maatschappelijke en politieke achterstelling in de door protestanten geregeerde natie. De emancipatie van de katholieken ging gepaard met de oprichting van een groot aantal periodieken, die het katholieke optreden op politiek, sociaal en cultureel gebied

kracht moesten bijzetten. Ook de katholieke literatuur moest op de nationale kaart worden gezet, zo meenden de emancipatoren. Daartoe moesten niet alleen katholieke tijdschriften, maar ook katholieke uitgeverijen, boekhandels en leesbibliotheken worden opgericht. Deze instituties hadden tot doel de katholieke literatuur en cultuur gestalte te geven en dienden tevens de katholieke lezer af te schermen van de gevaarlijk geachte ongodsdienstige literatuur. Een sterk protectionistische teneur bepaalde de inhoud van de meeste periodieken. In de negentiende-eeuwse katholieke tijdschriften werd intensief gereflecteerd op de mogelijkheden van een katholieke literatuur en werd vooral positie bepaald tegenover de letterkunde van liberale en protestantse signatuur, die veelal uiterst kritisch werd besproken en vervolgens afgewezen.

Terwijl dichters als Schaepman en Van Kerkhoff de dienstbaarheid van de poëzie benadrukten, verwierpen de Tachtigers alle politieke, maatschappelijke en religieuze a-priori's en propageerden zij het l'art pour l'art, de schoonheidscultus en het onmaatschappelijke individualisme van de aristocratische artiest-bohémien, voor wie poëzie geen aangenaam tijdverdrijf is maar een levensnoodzaak. Waar de katholieke dichters de poëzie tot het volk wilden brengen, verkozen de Tachtigers de ivoren toren en noemde Kloos poëzie ‘eene gave van weinigen voor weinigen’ (Kloos 1999, p.27). In zijn boek Het festijn van Tachtig heeft Enno Endt gewezen op het levensbeschouwelijke vacuüm waarin de jongeren van Tachtig zich bevonden en op het belang van ‘de ontkerkelijking als factor in de geestelijke ontwikkeling van deze literaire generatie’. Eerder omschrijft hij het als volgt: ‘De Tachtigers vormen de eerste groepering (de enkeling Multatuli was hen voorgegaan), die in de Nederlandse letteren als generatie paganistisch genoemd kan worden; onkerkelijk, en voor het merendeel zonder ander christelijk geloof dan op de achtergrond van hun ouderlijk milieu, waar zij zich uit losmaakten.’ (Endt 1990, p. 154 en p. 19) De mannen van Tachtig - Kloos voorop - staken hun afkeer van het traditionele christendom niet onder stoelen of banken. In zijn programmatische ‘Inleiding’ bij de uitgave van de Gedichten van Perk (1882) had de drieëntwintigjarige Kloos zich nadrukkelijk van het christendom gedistantieerd en in De nieuwe gids van april 1891 luidde het: ‘Omdat ik het Christendom niet noodig heb, ik rijklevende, daarom haat ik het, tot den dood.’3. De Tachtigers beleden de eredienst van de Schoonheid - waarvan het gedicht de openbaring is - en stelden de poëzie op de plaats die traditioneel aan de religie werd toegekend. In zijn Inleiding tot de nieuwe Nederlandsche dichtkunst uit 1905 noemde Albert Verwey als karakteristiek van de beweging van Tachtig dat de poëzie

zich aankondigde als plaatsvervangster van een christelijke eredienst. Het gevoel waarin de poëzie die jongeren bracht of aantrof, was dat van den vrome die zijn god aanbidt, maar de god was de poëzie-zelf, beeld-geworden, de god was de Schoonheid. [...] De vergoddelijking van de Poëzie is de grondtrek van de dichters die hier (en niet enkel hier) omstreeks 1880 optraden. (Verwey 1921, p. 12)

In zijn ‘Inleiding’ bij de gedichten van Perk had Kloos er geen misverstand over laten bestaan: buiten de poëzie is ‘geen waarachtig heil voor den mensch te vinden’, de dichter is ‘zichzelven godheid en geliefde tevens’.

Poëzie van de kroeg



illustratie
De gekwelde Willem Kloos


Hoe reageerden de katholieken op de revolutie van Tachtig? Wat in de eerste plaats opvalt, is dat er in de katholieke algemeen-letterkundige periodieken aanvankelijk met geen woord werd gerept over de Tachtigers. Aan het eind van de negentiende eeuw beschikten de katholieken over een wijdvertakt netwerk van kranten en tijdschriften. In maandbladen als De katholiek, Onze wachter en Studiën - waarin aandacht werd geschonken aan (vooral katholieke) literatuur - werden de Tachtigers jarenlang doelbewust doodgezwegen. Een uitzondering vormde het polemische katholieke maandblad Het dompertje van den ouden Valentijn (vanaf hier: Het dompertje). Dit opmerkelijke tijdschrift was in 1867 opgericht door de schrijver-journalist H.A. Banning en profileerde zich van meet af aan als strijdorgaan voor ‘de katholieke zaak’ (waarmee het emancipatiestreven werd aangeduid). Dat Het dompertje de literaire actualiteit op de voet volgde, blijkt uit het feit dat het tijdschrift - in tegenstelling tot de andere katholieke periodieken - onmiddellijk in 1885 op het verschijnen van De nieuwe gids reageerde. Daarna ging er vrijwel geen aflevering voorbij waarin niet tegen de mannen van Tachtig werd geageerd in satirisch-polemische rubrieken als ‘Uit de nieuwe gids’, ‘De ridders van den bezem’, ‘Krijgsdeuntje van jong Holland’ en ‘De poëzie van de kroeg’. Uitgerust met de wapens ironie en satire werden recente publicaties van de Tachtigers steevast neergesabeld en met onverhuld leedvermaak legde het tijdschrift de vinger op de vele onderlinge ruzies tussen de mannen van Tachtig. (Sanders 1998, pp. 15-32) Pas in de loop van de jaren negentig kwam het verzet ook in de andere katholieke periodieken op gang en werd over de gehele katholieke linie de strijd aangebonden met de ‘moderne’ literatuur van Tachtig, die toen niet langer genegeerd kon worden.

De moderne literatuur (de poëzie van Tachtig, het proza van de naturalisten) vormde in de ogen van veel roomse critici een direct gevaar voor geloof, goede zeden en geestelijke gezondheid van de lezer. Bovendien was voor katholieken - die de dienstbaarheid van de kunst en de gerichtheid op het publiek voorop stelden - de opvatting l'art pour l'art onaanvaardbaar. Nog in 1899 noemde een katholiek criticus l'art pour l'art een abjecte en zelfs ‘volksvijandige’ leus:

Want en dit begrijpe men goed, niet alle kunst mag dat volk worden voorgehouden; niet de zich-zelve aanbiddende, de zich-zelf op een voetstuk plaatsende kunst zal dit volk hooger kunnen voeren. Neen, l'art pour l'art, het schoone om het schoone, dit mag niet de leus zijn der edele volksvrienden. De kunst om kunst voor ons katholieke volk te zijn, moet zich tot ideaal stellen God, de eeuwig aanbiddelijke Schoonheid zelve, en de H. Moedermaagd, de volkomenste en verhevenste, de heerlijkste en lieftalligste afstraling der Godheid. (J.D. 1899-1900, p. 145)

Het estheticisme beschouwden de katholieke critici als een onverantwoorde houding, gevaarlijke nieuwlichterij, die bovendien leidde tot onbegrijpelijke woordkunst en een ziekelijke sonnettenmanie. Keer op keer gaven zij te kennen

het werk van katholieke kopstukken als Vondel, Cornelis Broere, Alberdingk Thijm en Schaepman verre te prefereren boven de heidense en zelfs blasfemische poëzie van de Tachtigers. Het merendeel van de katholieke schrijvers en critici bleef zich dan ook schrap zetten tegen elke invloed van Tachtig. Wat de katholieken vooral tegen de borst stuitte, was het expliciet ongodsdienstige karakter van de Tachtiger beweging en de godslasterlijke zelfvergroting van de dichter, die door Kloos en Verwey als een God of Christusfiguur werd voorgesteld. Van de poëzie werd een metafysische gerichtheid, een idealiserende strekking en een heilzame werking geëist. In De katholieke gids van 1889 luidde het bijvoorbeeld:

Het is des dichters taak zich te verheffen in hooger sfeer door het kleine, het zondige in zijn boezem te dooden, en het edele daarin aan te kweeken. Hoe edeler de dichter als mensch is, hoe nader hij bij het ideaal der menschelijke volmaaktheid komt, hoe grootscher zijn werk wezen, en hoe meer het met volle hand in het gemoed van de medelevenden en van het nageslacht grijpen zal. (Van Reuth 1889, pp. 447-448)

Tussen bewondering en afkeer: het probleem Kloos rond 1900

Wie zich met de geschiedenis van de literatuur bezighoudt, doet er goed aan rekening te houden met de vaak langdurige doorwerking van literatuuropvattingen in de periode nadat deze voor het eerst geformuleerd werden. Rond 1900 werden de literatuuropvattingen die Kloos in de beginjaren van De nieuwe gids had uitgedragen in brede kring onderschreven. Kloos gold als een gezaghebbend criticus - de verpersoonlijking van de beweging van Tachtig - en nog decennia na het stormachtige begin van de revolutie van Tachtig was het literaire discours van de door hem geformuleerde literatuuropvattingen doortrokken. Hoewel de meeste Tachtigers maar betrekkelijk kort bleven geloven in het radicale individualisme en estheticisme en in periodieken als het Tweemaandelijksch tijdschrift (1894), De kroniek (1895) en De beweging (1905) nieuwe literatuuropvattingen werden

illustratie
Portret van Schaepman door Jan Veth


geformuleerd die van de Tachtiger dogma's afweken, bleven de niet meer zo nieuwe opvattingen van Kloos - die aan zijn oorspronkelijke ideeën bleef vasthouden - het literaire debat in belangrijke mate bepalen. Veel schrijvers en critici beriepen zich in de eerste decennia van de twintigste eeuw dan ook op de oorspronkelijke beginselen van Tachtig of formuleerden hun eigen literatuuropvattingen in oppositie tot die van Kloos.4.

In hun verzet tegen de uitgangspunten en invloed van Tachtig stonden de priester-dichter Van Kerkhoff en Het dompertje niet alleen. Ook de katholieke leider Schaepman, een van de eerste slachtoffers van Kloos, zette zich schrap tegen de moderne literatuur. Op basis van morele en levensbeschouwelijke argumenten verwoordden zij een standpunt tegenover Tachtig dat door het merendeel van de katholieke tijdschriften en critici werd gedeeld. Maar rond de eeuwwende gingen er in het katholieke kamp ook andere geluiden klinken.

Juist rond 1900 wonnen de opvattingen van Kloos aan invloed en drong onder jongere katholieke schrijvers en critici het besef door dat een blijvend verzet tegen Tachtig de katholieke zaak op literair en cultureel gebied ernstige schade zou toebrengen. In een reeks geruchtmakende lezingen en opstellen wezen enkele jonge katholieke publicisten op een schrijnend tekort van en aan katholieken op tal van gebieden. Berucht werd de voordracht van de Nijmeegse neerlandicus M.A.P.C. Poelhekke uit december 1899, getiteld Het te-kort der katholieken in de wetenschap. In deze voordracht - die een jaar later als brochure verscheen - rekende hij zijn geloofsgenoten hun schromelijke achterstand op wetenschappelijk gebied voor. Poelhekke weet dit tekort aan de langdurige en stelselmatige uitsluiting van katholieken in overheidsdiensten, maar bovenal - en hier zat de angel van zijn betoog - aan hun geringe actieve belangstelling en participatie op wetenschappelijk terrein. (Poelhekke 1900 (1)) Met de literatuur was het al niet veel beter gesteld volgens Poelhekke. Katholieken hadden de aansluiting met de moderne literatuur gemist, waardoor ook op literair gebied van een achterstand sprake was. Wilden zij deze achterstand inlopen, dan moesten in elk geval de artistieke verworvenheden van Tachtig worden erkend. De aspecten van Tachtig die Poelhekke positief waardeerde, waren vooral de nieuwe literaire techniek (de woordkunst) en de afrekening met verouderde literaire conventies. De beweging van Tachtig was volgens hem niet vrij gebleven van excessen, maar de afrekening met de retoriek erkende hij als een grote verdienste.

Poelhekke begaf zich met deze tegendraadse opvatting in eigen kring op glad ijs. Maar hij stond niet alleen. In 1899 wees Jan Kalf in een lezing op Ons tekort in de kunst, waarin ook hij openlijk het verzet van zijn geloofsgenoten tegen de moderne kunst hekelde. Geestverwanten, onder wie de priester-dichter Binnewiertz, de kunsthistorica Maria Viola en de dichter en criticus C.R. de Klerk, vielen Poelhekke en Kalf bij. Kort voor de eeuwwisseling kregen zij toegang tot enkele bestaande katholieke tijdschriften, waaronder De katholiek, De katholieke gids en het toch bepaald niet progressieve Dompertje. Maar al spoedig groeide de behoefte aan een eigen orgaan en in 1900 bundelden zij hun krachten in het maandblad Van onzen tijd. De jongeren die in de beginjaren van dit tijdschrift het woord voerden over de literatuur richtten hun blik doelbewust op de Tachtigers, of preciezer: op de normen die Kloos in De nieuwe gids had geïntroduceerd en die rond 1900 als modern golden. De literatuuropvatting van Kloos fungeerde in de kritische praktijk van Van onzen tijd dan ook dikwijls als ijkpunt. Een gedicht moest voor alles de individuele gemoedsgesteldheid van de dichter verbeelden en een al te opzettelijke godsdienstige of moralistische strekking werd afgewezen. Werk van zowel geloofsgenoten als niet-katholieke schrijvers werd veelal beoordeeld met de esthetische maatstaven van Kloos in de hand, zij het dat uiteindelijk de levensbeschouwelijke criteria bleven prevaleren.

Poelhekke en zijn companen wilden een literatuur die zowel katholiek als modern was. Zij beseften dat zij om dat doel te bereiken allereerst in eigen kring begrip moesten kweken voor het vele schone dat de literatuur van Tachtig volgens hen had opgeleverd. Het verzet moest gebroken worden, zo benadrukte Poelhekke, immers: ‘Wie aan den weg blijft staan en alleen maar afkeurt, blijft eenzaam achter.’ (Poelhekke 1900 (2), p. 63) Ook in het katholieke dagblad Het centrum kantte hij zich tegen het eenzijdige verzet tegen de moderne literatuur: ‘Een eerlijke litteraire critiek toch mag niet langer voortgaan met onbewezen de

geheele nieuwe litteratuur van de laatste vijftien jaren te negeeren, niet verzen te bespotten, die zij waarschijnlijk niet eens voldoende gelezen heeft.’ (Poelhekke 1894) In De katholiek kon Poelhekke in 1896 een opstel publiceren over Kloos, waarin naast kritiek op de Tachtiger voorman vooral bewondering klinkt voor diens poëzie.5. Poelhekke - duidelijk onder de indruk van de Tachtiger poëzie - was overtuigd van de mogelijkheid de Tachtiger esthetica met de katholieke geloofsleer te verzoenen. Daartoe moesten katholieken het goede dat Tachtig had opgeleverd in het eigen levensbeschouwelijke kader integreren. Poelhekke is vooral bekend geworden als auteur van het veelvuldig herdrukte en bewerkte schoolboek Woordkunst (1909), een invloedrijke schoolpoëtica waarin hij voor een belangrijk deel op het kompas van de expressieve poëtica van Kloos en het poëtisch programma van Tachtig voer.6. Een andere jonge katholieke publicist, de priester-dichter Binnewiertz, drukte het streven als volgt uit:

Bij de modernen gaan we luisteren naar de melodie, als voor een lied, dat moet gezongen worden. De modernen hebben waarachtige muziek, en die misten grootendeels de ouderen van voor 80. Zij hebben klanken en rhythmen gevonden, vroeger onbekend. Welnu, we nemen hun noten, maar zetten daaronder onze eigen woorden.
(Binnewiertz 1899, p. 21)

Voor de katholieke schrijvers en critici die rond 1900 aan het woord kwamen, vormde de beweging van Tachtig een probleem. Enerzijds konden zij zich onmogelijk verenigen met de literaire heidenen bij uitstek, anderzijds koesterden zij bewondering voor de literaire kwaliteiten in het werk van schrijvers als Kloos en Van Deyssel en moesten zij in eigen kring een tekort aan literaire kwaliteit onderkennen. Tachtig is prachtig maar goddeloos, zo zou men het probleem van de katholieke jongeren in een notendop kunnen formuleren.7.

Hoewel Poelhekke, Binnewiertz en andere katholieke jongeren duidelijk hun reserves formuleerden waar het de Tachtiger principes betrof, gingen zij volgens hun meer behoudende geloofsgenoten ver over de schreef in hun waardering voor Tachtig. De eerste jaren van de twintigste eeuw werd de katholieke tijdschriftenwereld beheerst door een tweespalt tussen vooruitstrevende jongeren en hun behoudende opponenten die vreesden dat de jongeren met Tachtig het paard van Troje binnenhaalden. Het optreden van de katholieke jongeren riep dan ook veel weerstand op in eigen kring. Terwijl een aantal jongeren zich in 1900 groepeerde in Van onzen tijd, bestookte Schaepman hen vanuit zijn eenmanstijdschrift Chronica over staatkunde en letteren (1900-1903). Het ideaal van de jongeren - een brug te slaan tussen de moderne woordkunst en de katholieke levensbeschouwing - achtte hij een hersenschim: ‘Vormen en methoden laat ik ter zijde, maar tusschen de moderne poëzie en de katholieke kunst ligt een onoverkomelijke kloof.’ (Schaepman 1901, p. 138) Tussen Schaepman en de katholieke jongeren is het nooit meer goed gekomen. Dat de jongeren uiterst ambivalent stonden tegenover Tachtig ontging Schaepman. Deze tweeslachtige houding tegenover het werk en de ideeën van de Tachtigers en tegenover de literatuuropvattingen die vooral door Kloos in de beginjaren van De nieuwe gids waren geformuleerd, wordt ook zichtbaar in een tweetal gedichten waarin rond 1900 positie werd bepaald ten aanzien van de Tachtiger voorman.

Twee gedichten voor Willem Kloos

Eind 1899 verscheen in het maandblad De katholieke gids een tweetal sonnetten van Herman van Alfen getiteld ‘Stemmingen’ en opgedragen aan Willem Kloos:

Voor Willem Kloos
Stemmingen
 
O Dichterkoning, die in zelfgericht
 
u eertijds God te noemen hebt vermeten,
 
doch straks de groote zoeker naar het Licht,
 
dan deelgenoot aan der Waarheid bron woudt heeten,
 
 
 
zooals een kind zijn schreden 't liefst richt
 
naar wat in mystisch waas meest is gezeten,
 
heb 'k stil aanhoord de droeve en blijde kreten
 
van uwe ziel uit volharmonisch dicht.
 
 
 
Wreedaard, nu zijn m'n bloemen, nauw voldragen
 
in lent van veneratie, neergesmakt
 
door 't eigen spel van ijdel zelfbehagen
 
 
 
en godsverzaking, duizendvoud vertakt.
 
Nu zal 'k met luider stem uw dichternaam aanklagen,
 
gij, dichter, die mijn bloemen hebt geknakt!
11
 
'k Wilde wel graag, maar 'k mag u niet vereeren,
 
vervloeker van wat mij het heiligst is
 
de Moederkerk, wier schutse 't veiligst is
 
voor allen, die hun zielerust begeren.
 
 
 
Kendet gij haar! Hoe zou uw zijn verkeren
 
uit de overprikkeling, die kortwijligst is
 
en aller geestvervoering 't ijligst is,
 
in onverbroken breedsterk zelfbeheeren.
 
 
 
O, dat gij gansch uw eigen eens kondt zijn
 
en trotschheid slaan in blanke deugdenkluister,
 
verlouterd uw droeve menschenbestaan,
 
 
 
hoe zou uw ziel weerglanzen van den luister
 
der Godheid en met woordakkoorden rein
 
Haar toewijden uw groote levensdaan!
 
(Van Alfen 1899, pp. 503-504)

In beide gedichten van Van Alfen, een van de vele dichters in de katholieke tijdschriften, wordt de worsteling met Tachtig goed zichtbaar. Dat Van Alfen onder de indruk was van de poëzie van Tachtig blijkt niet alleen uit de inhoud van beide gedichten. Ook uit de keuze voor het sonnet en de voorkeur voor de vijfvoetige jambe blijkt de invloed van Tachtig. Voor Perk, Kloos en Verwey was het sonnet immers de dichtvorm bij uitstek waarin de individuele zielsbewegingen van de gepassioneerde kunstenaar tot uitdrukking konden worden gebracht. (De Jager 1996, pp. 341-345) Ook titel, woordkeus, metaforiek en ritme van beide gedichten duiden onmiskenbaar op moderne invloeden. De gedichten zeggen iets over het aanzien dat Kloos rond 1900 ook onder katholieke dichters genoot. De hartstocht en klankenschoonheid van diens poëzie oefenden onmiskenbaar aantrekkingskracht uit op Van Alfen. Maar er is niet enkel bewondering voor Kloos. Respect voor de ‘Dichterkoning’ gaat bij Van Alfen gepaard met ferme kritiek op de hybris en godsverzaking van de dichter, die zich eens ‘een God in 't diepst van mijn gedachten’ noemde. Hoeveel rijker zou het zielenleven van Kloos zijn wanneer hij zijn hoofd in de schoot van de Moederkerk zou leggen en zijn werk in Haar dienst zou stellen! De ambivalentie ten aanzien van Kloos wordt pregnant verwoord in de eerste versregel van het tweede sonnet: ‘'k Wilde wel graag, maar 'k mag u niet vereeren’. De poëzie van Kloos heeft voor Van Alfen de aantrekkelijkheid van het subversieve en verbodene en is dan ook de oorzaak van een innerlijk conflict. De vroegere ‘kinderlijke’ bewondering voor Kloos heeft plaatsgemaakt voor teleurstelling, zo kan uit de gedichten worden opgemaakt. Zijn bandeloosheid, trots en godsverzaking maken Kloos tot een wreedaard en een vervloeker. In deze sonnetten is Kloos zowel de aangesprokene als de aangeklaagde.

Een vergelijkbare tweeslachtigheid spreekt uit een gedicht dat enkele jaren later verscheen in het tijdschrift Het nieuwe dompertje en dat is ondertekend door een zekere Zr***. Wie achter dit pseudoniem schuilgaat, heb ik niet kunnen achterhalen. Haar eerste gedicht in het tijdschrift gaat gepaard met een korte redactionele voetnoot: ‘Deze verzen zijn geschreven door eene kloosterzuster, die geen wereldschen naam meer draagt.’8. Haar oeuvre omvat bij mijn weten slechts een negental gedichten, die alle verschenen in dit tijdschrift tussen 1901 en 1903. De devote poëzie van de dichteres doet in niets denken aan de hartstochtelijke lyriek van de Tachtigers. Toch meende zij blijkbaar het hare te moeten schrijven over Kloos, aan wie ook zij een gedicht opdraagt.



illustratie
illustratie Thijs Hoogeland


Aan Willem Kloos
 
O! God en geesten zijn maar zware woorden,
 
Wier ware zin ons ganschelijk ontgaat,
 
Schoon wij dien duizendvoudig wisselend hoorden...
 
 
 
Wij weten niets, dan dat er Iets bestaat,
 
Waarnaar we onmachtig zelfs om 't aan te kijken,
 
Met breed verlangen de armen henen-reiken...
 
 
 
Willem Kloos, ‘Levensraadsels’
 
O gij, die moest erkennen: ‘'t menschelijk leven
 
is meer dan ijdle schijn, is meer dan stof,’
 
de zielestroomen, tot God zelf geheven,
 
drukt gij teneêr tot stille poelen, of
 
tot ondergrondsche beken, donker-dof,
 
nooit door éen zonnestraal in 't licht gedreven!
 
 
 
Gij zoekt, maar aan uzelven vastgebonden:
 
rukt ge aan dien band, dan schrijnen de oude wonden...
 
Ach, waarom wilt ge zoo gekluisterd zijn
 
en kiest ge, in steê van vreugd, zóo diepe pijn?
 
De harmonie van duizend wereldronden
 
kon sleutel worden voor uw zoekend brein!
 
 
 
Gij acht u ‘god in 't diepst van uw gedachten’;
 
gij zit ‘in 't binnenst van uw hart ten troon’;
 
gij laat Gods vaderliefde wachten, wachten,
 
die de armen uitbreidt tot den armen zoon.
 
Och, moog Zijn innig-teêre stem, daarbinnen
 
in uwe borst, dat trotsch idool verwinnen.
 
O God, Mijn Vader, sterke staf en steun,
 
waarop mijn ziele in zoet vertrouwen leun',
 
breid breeder steeds Uw wijd-geopende armen!
 
Gij, voor den g'loovige het teêrst genucht,
 
ach, trek die ongetoomde twijfelzucht,
 
dat ong'loof in Uw Goddelijk erbarmen!
 
(Zr*** 1902, p. 381)

Het is duidelijk dat deze ‘anonieme kloosterzuster’ in elk geval De nieuwe gids in handen heeft gehad. De twee strofen van Kloos zijn afkomstig uit het zevende gedicht van de achtdelige sonnettenreeks ‘Levens-raadsel’, die hij in 1900 in zijn tijdschrift had gepubliceerd. (Kloos 1900, pp. 404-405, 452-457) Dat de dichteres de versregels van Kloos aanhaalt, vormt op zich al een aanwijzing voor de bekendheid van het werk van Kloos (en niet alleen van diens vroege gedichten)

in confessionele kringen. Dat zij Kloos in de derde strofe en passant verkeerd citeert (‘in 't binnenst van uw hart ten troon’ moet zijn ‘in 't binnenst van uw ziel ten troon’, cursivering MS) doet daar niets aan af. De dichteres grijpt de strofen van Kloos aan om de Tachtiger vermanend toe te spreken. Deze dichterlijke vermaning is even vermakelijk als boeiend. Ook Zr*** levert onversneden kritiek op de hoogmoed en het atheïsme van Kloos en op de verheerlijking van het eigen Ik van de dichter. Maar in haar gedicht figureert hij toch vooral als een wanhopige zoeker, een twijfelaar die de hoogste waarheid wel erkent maar die niet bereid of in staat is zich aan die waarheid over te geven. In de laatste strofe roept de dichteres ten slotte God aan om zich ook over Kloos te ontfermen.

Uit de gedichten van Van Alfen en Zr*** spreken bezorgdheid om het zielenheil van Kloos, hoop op een toekomstige inkeer en vermaningen aan het adres van de dichter. Dat Kloos een groot en zelfs onsterfelijk dichter was, stond voor beiden vast, maar zonder een daadwerkelijke bekering ziet het er somber voor hem uit, zo laat een criticus in 1905 weten:

Ja, waarlijk! eens zal Hij komen, om te oordeelen ook U, Kloos, die Zijn liefde verworpen, Zijn waarheid ontkend, Zijn Christendom hebt durven aanschenden met uw sarrenden haat en uw dreunenden vloek. Zeker, zeker, altijd nog zien wij met tranen van heilige ontroering op naar dat ééne Golgotha, scharen wij ons met geloof en met hoop en met liefde om het kruis. Want daar heeft Jezus voor ons geleden en gebeden. Ook voor U, Kloos. (Kops 1905, p. 69)

De ‘tune’ van Tachtig

De vernieuwing in de Nederlandse literatuur die de Tachtigers hadden ingeluid, is ook aan de katholieke dichters niet onopgemerkt voorbijgegaan. Kloos zelf zal van de dichterlijke vermaningen niet wakker hebben gelegen. Als hij al kennis heeft genomen van de verzen in De katholieke gids of Het nieuwe dompertje - en dat lijkt mij onwaarschijnlijk - moet hij gemeend hebben dat de katholieke dichters te weinig literair gewicht hadden om bestreden te worden. Vanuit literair-historisch perspectief zijn de gedichten van Van Alfen en Zr*** echter even curieus als interessant. In hun (anti-)Kloosgedichten komt de uiterst problematische en ambivalente houding tegenover Tachtig op een bijzondere manier tot uitdrukking.

De poëticale reflectie in de katholieke letterkundige tijdschriften werd rond 1900 grotendeels bepaald door de verschillende standpunten tegenover Tachtig, zo bleek uit het voorgaande. Dichters van de oude stempel als Schaepman en Van Kerkhoff moesten niets hebben van de gepassioneerde poëzie van Kloos. Op hun beurt laakten de jongeren de retorische bombast van deze dichters en eisten zij in de poëzie - geheel conform Tachtig - zuivere klankexpressie en originele beeldspraak. In de poëzie van veel jongere katholieke dichters is de invloed van Tachtig duidelijk zichtbaar. De sonnetten van de dichter Eduard Brom bijvoorbeeld - door de historicus Rogier treffend getypeerd als ‘de allerindividueelste expressie van een eigen godsdienstig beleven’ (Rogier 1956, p. 400) - zijn doortrokken van het Tachtiger idioom. Ook in de gedichten van de eerder genoemde priester-dichter Binnewiertz - een spilfiguur onder de katholieke jongeren van

1900 - klinkt het geluid van Gorter en Kloos door, zoals blijkt uit de tweede strofe van zijn gedicht ‘Zonnegang’, dat met een Gorteriaans neologisme besluit:

 
Majestueus in 't bladstil middaguur,
 
Stond zij in hoogste lucht: één fel-wit vuur:
 
Wijd over de wereld heen brandde neer
 
Haar staar-vonkend oogengetinteleer.
 
(Binnewiertz 1912)

Nog lang na 1900 kan in de poëzie van een aantal katholieke dichters de echo van Tachtig worden gehoord. Maar de verhouding van deze dichters tot Tachtig blijft gecompliceerd. Hoewel de vormgeving, versificatie, metaforiek en woordkeus vaak duiden op Tachtiger invloeden, kennen de meeste van deze gedichten een onverdacht katholieke thematiek en strekking.

Modern of niet, de katholieke dichters uit de eerste decennia van de twintigste eeuw hebben buiten hun eigen circuit geen naam gemaakt en de literatuurgeschiedschrijving is aan hun werk dan ook goeddeels voorbijgegaan. Het zou nog enkele jaren duren voordat dichters als Engelman en Van Duinkerken - aanvankelijk aarzelend - buiten de grenzen van de zuil traden, en zij vormden in dat opzicht uitzonderingen. In die context moeten de relativerende woorden van Godfried Bomans begrepen worden, toen hij over de katholieke literatuur in de jaren dertig eens opmerkte: ‘Wij zitten nu gesepareerd van de wereld een partijtje voetbal te spelen, wat met de grote competitie in het stadion niets te maken heeft.’ (Brouwers 1998, p. 119)

Mathijs Sanders studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit Utrecht, met als specialisatie Moderne Nederlandse Letterkunde. Sinds september 1997 is hij als promovendus verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur van de Universiteit Utrecht. Hij bereidt een proefschrift voor over literatuuropvattingen onder katholieke Nederlandse schrijvers en critici tussen 1870 en 1940.

Literatuur

W.J. van den Akker, Een dichter schreit niet. Aspecten van M. Nijhoffs versexterne poëtica. Utrecht 1985.
Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn, ‘Over de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie; problemen, getallen en suggesties’. In: Nederlandse letterkunde 1 (1996), pp. 2-29.
Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn, Dameskoor ‘Het zingend vedertje’ of de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie. Adam Simons-reeks, 2, Vakgroep Nederlands, Universiteit Utrecht 1997.
Herman van Alfen, ‘Stemmingen’. In: De katholieke gids 11 (1899) 8, pp. 503-504.
Ton Anbeek en Jan Bank, ‘Verzuilde literatuur; een verkenning’. In: Nederlandse letterkunde 1 (1996), pp. 125-137.
A.M.J.I. Binnewiertz, ‘Moderne poëtiek I’. In: De katholiek 57 (1899).
A.M.J.I. Binnewiertz, Gedichten, tweede bundel. Leiden 1912.
Jeroen Brouwers, De wereld van Godfried Bomans. Amsterdam/Antwerpen 1998.
J.D., ‘Excelsior’. In: Het dompertje van den ouden Valentijn 31 (1899-1900) 5.
G.J. Dorleijn, ‘Spiegel en doorgeefluik. Schoolpoëtica's in de twintigste eeuw’, in: F.A.H. Berndsen e.a. (red.), Poëtica-onderzoek in de praktijk. Groningen 1993, pp.115-128.
Enno Endt, Het festijn van Tachtig. De vervulling van heel groote dingen scheen nabij. Amsterdam 1990.
G. de Jager, ‘Het geheim van het sonnet. De Tachtigers en de aantrekkingskracht van een literaire vorm’. In: Nederlandse letterkunde 1 (1996), pp. 341-354.
Fr. A. van Kerkhoff, O.C., Een roomsche lier. Verzen. Amsterdam 1901.
W. Kloos, ‘Literaire kroniek’. In: De nieuwe gids 2 (1886-1887) deel 1, pp. 316-328.
W. Kloos, ‘Levens-raadsel’. In: De nieuwe gids 5 (1900), pp. 404-405 en pp. 452-457.
W. Kloos, ‘Inleiding’. In: Jacques Perk, Gedichten, met voorrede van Mr. C. Vosmaer en inleiding van Willem Kloos. Ed. F.R.W. Stolk. Amsterdam 1999.
Fr. Chr. Kops, ‘Willem Kloos en het Christendom’. In: Het dompertje. Katholiek maandblad 1 (1905).
S. van den Nieuwendijk, ‘Woordkunst in het literatuuronderwijs’, in. Meesterwerk, 9 april 1997, pp. 8-16.
Cornelis Paradijs, Grassprietjes, of liederen op het gebied van deugd, godsvrucht en vaderland. Toegelicht door Bernt Luger. Amsterdam 1984.
M.A.P.C. Poelhekke, Het te-kort der katholieken in de wetenschap. Nijmegen 1900. (1)
M.A.P.C. Poelhekke, ‘Katholicisme en litteratuur bij onze naburen’. In: De katholiek 58 (1900). (2)
M.A.P.C. Poelhekke, ‘Over Litteratuur’. In: Het zondagsblad. Gratis bijvoegsel van Het Centrum en De Volkscourant, 5 februari 1894.
Norbert van Reuth, ‘Hendrik Ibsen. Letterkundige fantasie’. In: De katholieke gids 1 (1889) 8, pp. 447-448.
L.J. Rogier, Katholieke herleving. Geschiedenis van katholiek Nederland sinds 1853. 's-Gravenhage/Antwerpen 1956.
Frans Ruiter en Wilbert Smulders, Literatuur en moderniteit in Nederland 1840-1990. Amsterdam 1996.
Mathijs Sanders, ‘Het dompertje van den ouden Valentijn, 1867-1900: strijdorgaan voor de katholieke zaak’. In: Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies 2 (1998) 4, pp. 15-32.
[Schaepman], ‘Letteren. “Van onzen tijd”’. In: Chronica over staatkunde en letteren, 20 maart 1901.
Albert Verwey, Inleiding tot de nieuwe Nederlandsche dichtkunst (1880-1900). Amsterdam 1921.
Zr***, ‘Aan Willem Kloos’. In: Het nieuwe dompertje 2 (1902).

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs