Vooys. Jaargang 14

[p. 46]

recensies

Meir Shalev, De bijbel nu. Vertaald uit het Hebreeuws door Ruben Verhasselt. Vassallucci, 1995. f 39,90.

Een seculiere jood leest de Bijbel

Meir Shalev (1948) - momenteel één van de meest gelezen auteurs in Israël - heeft verschillende romans geschreven die in diverse talen vertaald zijn. Zo zijn in het Nederlands Een Russische roman, De kus van Esau en De vier maaltijden verkrijgbaar.

Met de Nederlandse vertaling van Tanach achsjav is er een boeiend boek van deze auteur verschenen. In De bijbel nu brengt Shalev vele verhalen uit de joodse bijbel op spitse, humoristische en soms ironische wijze voor het voetlicht.

In het voorwoord schrijft Shalev dat hij is opgegroeid in een ‘nietgodsdienstig gezin dat zich vaak bezighield met de bijbel’. Als jongetje wandelde hij met zijn ouders door het landschap waar de bijbelse geschiedenis zich afgespeeld heeft. Zo werd hij meegenomen naar Zora en Estaol om te zien waar Simson was geboren en de haven van Jafo werd bezocht, waar de profeet Jona de boot naar Tarsis nam, op de vlucht voor zijn God.

Shalev bezit een rijke fantasie die hem in staat stelt de bijbelse figuren te zien als mensen van vlees en bloed. Iemand als Jakob benijdt hij; Laban, Jakobs schoonvader, verafschuwt hij met hart en ziel en David, Israëls tweede koning, beschrijft hij als de charismatische leider van een bende ruwe opstandelingen, die later dement wordt.

Hoewel Shalev enige bijbelkennis bij de lezer vooronderstelt, vermoed ik dat de lezer die deze kennis ontbeert toch met plezier De bijbel nu zal kunnen lezen, zonder dat hij constant het idee heeft niet te weten waarover het nu eigenlijk gaat. Wellicht nodigt Shalevs boek uit de bijbelse verhalen zelf ter hand te nemen. Met De bijbel nu is de fantasie van de lezer al tot leven gewekt, zodat deze hem ten dienste kan zijn bij lezing van de Bijbel.

Voor de lezer die de bijbelse verhalen met de paplepel zijn ingegoten via de steeds terugkerende lezing uit de Bijbel na de maaltijd, roept Shalevs boek herkenning en verrassing op. Enerzijds zijn het overbekende verhalen die Shalev vertelt, anderzijds weet hij te verrassen door het verhaal vanuit een geheel andere invalshoek te bekijken. Achter een paar woorden blijkt zo een wereld van emoties en overwegingen schuil te gaan.

Als kind vond ik het bijvoorbeeld heel normaal en vanzelfsprekend dat Jakob, die zijn toekomstige echtgenote Rachel ontmoet bij een put, haar vrijwel direct na hun kennismaking kust. ‘En het geschiedde, als Jakob Rachel zag, de dochter van Laban, zijner moeders broeder, en de schapen van Laban, zijner moeders broeder, dat Jakob toetrad, en wentelde den steen van den mond des puts, en drenkte de schapen van Laban, zijner moeders broeder. En Jakob kuste Rachel; en hij hief zijn stem op en weende.’ (Statenvertaling). Shalev vestigt er de aandacht op dat het vrij ongebruikelijk is dat een man een vrouw die hij net ontmoet heeft, om de hals valt; en in die tijd was het dat zeker.

Shalev kent de bijbelse verhalen door en door en weet ze ook in een context te plaatsen waardoor hij en passant een karakteristiek van de toenmalige situatie geeft. Hij verwijst regelmatig naar andere bijbelplaatsen om op vergelijkbare of tegengestelde situaties te wijzen. Tevens blijkt hij een aandachtig lezer te zijn. Shalev wijst de lezer bijvoorbeeld op de twee verschillende versies van het scheppingsverhaal die in Genesis beschreven staan. Volgens Shalev ‘bieden de eerste twee hoofdstukken van het boek Genesis een prompt en geniaal antwoord op het raadsel van de schepping van de mens’. Hij acht de bijbelse versie van het ontstaan van het heelal ‘scherpzinniger en spannender’ dan de ‘trage, slepende processen van de evolutie’.

Volgens de eerste versie schept God op de zesde dag het eerste mensenpaar. Even verder vervolgt Shalev: ‘Wij zijn nog op de zevende dag met God aan het bijkomen

[p. 47]

van Zijn werkweek als we door de Bijbel worden opgeschrikt met een tweede scheppingsverhaal.’ In het tweede hoofdstuk formeert God de mens uit het stof der aarde en blaast hem nieuw leven in. Hierna worden vogels en dieren geschapen, maar hiermee wordt de eenzaamheid van de mens niet opgelost. ‘Daarom voert de barmhartige God snel de bekende operatie uit die Adam een rib uit zijn lijf kost maar ons de eerste vrouw ter wereld oplevert.’ Vervolgens somt Shalev zeven verschillen op tussen de eerste en de tweede versie van het scheppingsverhaal. De twee versies leveren twee verschillende menstypen op: enerzijds de wereldveroveraar (de mens die van God de opdracht krijgt vruchtbaar te zijn, zich te vermenigvuldigen en de aarde te vervullen en te onderwerpen) en anderzijds de parkwachter (de mens die de opdracht krijgt de hof van Eden te bouwen en te bewaren). In ieder mens is iets van deze twee menstypen terug te vinden: aan de ene kant is de mens zich bewust van zijn macht die hem tot veel in staat stelt, terwijl hij aan de andere kant beseft dat zijn macht hem niet de ideale staat van het paradijs kan terugbezorgen. Deze gespletenheid in de mens herkent Shalev eveneens in de Israëlische maatschappij.

Verder worden we door de twee versies van het scheppingsverhaal geconfronteerd met twee verschillende voorstellingen van God: een God die op afstand blijft, de schepper die Zijn werk doet door te gebieden en aan de andere kant een God met wie je een intiem contact kunt opbouwen: Zijn handelingen worden gekenmerkt door directe betrokkenheid en warmte.

De Bijbel is voortgekomen uit een gelovige traditie. Door de eeuwen heen is de Bijbel gelezen als het boek waarin de Eeuwige zich openbaart. Zo leest Shalev de Bijbel niet en daarmee treedt hij uit een bepaald kader. Hij ziet de Bijbel als een verzameling mooie verhalen met literaire kwaliteiten. De titel van Shalevs boek geeft in kort bestek zijn standpunt weer. Hij toont op overtuigende wijze aan dat de bijbelse verhalen een paar duizend jaar na dato nog nauwelijks iets aan zeggingskracht hebben verloren. De bijbelse verhalen blijken vandaag de dag nog steeds te intrigeren en worden ook nu nog als actueel ervaren.

De actualiteit van de door hem navertelde en geanalyseerde verhalen komt bijvoorbeeld tot uiting in de vergelijkingen die Shalev voortdurend trekt tussen de situatie toen en de contemporaine, het Israël van tien jaar geleden. Uit de manier waarop Shalev de politieke situatie van zijn land via een bijbelse parallel van kritische kanttekeningen voorziet, blijkt ook zijn sympathie voor de bijbelse profeten. Zij trokken immers fel van leer tegen de goddeloze en hypocriete handelswijze van het volk en zijn vorst.

Met zijn benadering van de bijbelse verhalen, schaart Shalev zich tot op zekere hoogte in een lange rij van exegeten en commentatoren. Shalev geeft aan dat hij zich distantieert van hun pogingen de bijbelse werkelijkheid mooier voor te stellen dan deze door de bijbelschrijvers is weergegeven. Maar in zekere zin zet hij wel een traditie voort door in discussie te gaan met de rabbijnen. Na weer te geven wat de rabbijnen over een bepaald gedeelte hebben opgemerkt, zet hij zijn eigen visie uiteen. Tot op heden zijn de rabbijnse discussies geënt op de Talmoed (de schriftelijke samenvatting van discussies tussen rabbijnen over de praktische toepassing van de in de Thora gegeven wetten). Voorop in deze literatuur staat de dialoog en discussie, die gericht is op het dagelijkse leven.

Shalev treedt niet alleen met de rabbijnen in discussie, maar ook met de bijbelschrijvers. Bijvoorbeeld wanneer hij het verhaal over Job behandelt. Via de geschiedenis waarin verhaald wordt van de tragische gebeurtenissen die plaatsvinden in het leven van Job - let wel naar aanleiding van een weddenschap tussen God en satan - wordt de vraag naar het waarom van het lijden aan de orde gesteld. De vrienden van de vrome en godvrezende Job kunnen geen bevredigend antwoord geven op deze

[p. 48]

vraag. Maar ook de poging van God Job vanuit een onweer te antwoorden en hem inzicht te geven in zijn situatie, wordt door Shalev resoluut als ontoereikend van de hand gewezen.

Volgens sommige schriftgeleerden heeft Job nooit echt bestaan, maar is het boek Job een parabel, volgens anderen heeft Job wel bestaan, maar zijn zijn kwellingen verzonnen om duidelijk te maken dat hij ze doorstaan zou kunnen hebben. Shalev echter eindigt met op te merken: ‘Het kan zijn dat onze wijzen geloofden dat Gods antwoord uit het onweder het woord van de levende God is. Voor de gelovige lezer zit er niets anders op dan dit slechte antwoord voor lief te nemen en te proberen het in zijn of haar geloofsopvattingen te passen. Wij, van mening dat Gods antwoord is geschreven door een sterveling, bevelen de schepper van harte aan voor Zijn volgende toespraken een betere tekstschrijver in de arm te nemen.’ Met Shalev ben ik van mening dat Gods antwoord door een sterveling geschreven is, maar zijn conclusie dat het een slecht antwoord betreft, deel ik niet. Naar mijn idee is het boek Job de verslaglegging van de worsteling van de schrijver naar aanleiding van de vraag naar het lijden. Uit het antwoord van God blijkt dat de schrijver Gods macht, die tot uiting komt in het meesterschap over de natuur en het domineren van de geschiedenis, erkent en aanvaardt, omdat hij door Gods antwoord tot de ontdekking komt dat God de gans Andere is, Degene die niet binnen onze menselijke voorstellingen kan worden ingekaderd.

De laatste alinea toont genoegzaam aan dat ook de lezer van De bijbel nu zich op zijn beurt in de discussie mengen kan. Waarmee De bijbel nu mijns inziens meer is dan alleen een lezenswaardig en intrigerend boek.

Annemarie Wienen