Vooys. Jaargang 10

[p. 247]

Met dank aan de golfoorlog^1.
Toef Jaeger

Meegesleurd in de maalstroom van deze oorlogstijd, eenzijdig geïnformeerd, zonder enige distantie van de grote veranderingen die zich reeds voltrokken hebben of zich beginnen te voltrekken, en zonder een vermoeden hoe de toekomst eruit zal zien, weten wij zelf niet meer hoe de toekomst eruit zal zien, weten wij zelf niet meer welke betekenis wij moeten hechten aan de indrukken die zich aan ons opdringen en welke waarde aan de meningen die wij ons vormen.

S. Freud, De ontgoocheling van de oorlog

Goddank (of Allahdank, wie zal het zeggen??^2.) brak vorig jaar de golfoorlog uit. Mijn generatie gaat al generaties lang gebukt onder schuldgevoelens van niet-wetendheid: wij hebben de oorlog niet meegemaakt. Maar... ook wij hebben nu een oorlog van nabij gezien: levensinzicht was ineens daar.

Door het verkregen levensinzicht zal uit deze oorlog over een jaar of twintig ook veel moois bloeien. Boeken vol over opgelopen trauma's, bijvoorbeeld: ‘Ik was acht maanden toen de golfoorlog uitbrak. Dit heeft een stempel gedrukt op mijn verdere leven: mijn moeder stopte met het geven van borstvoeding uit angst voor een olieboycot’. Een afgesloten nationale cultuur zal bovendien, in de werelden die betrokken waren bij de golfoorlog, niet meer mogelijk zijn, behalve natuurlijk als kunstmatig provincialisme en geforceerde romantiek.^3.

Nog indrukwekkender zullen echter de interpretaties zijn van deze golfverhalen. Veel heen en weer gebabbel. Totdat iemand de fonologische equivalentie tussen ‘Saddam’ en ‘Satan’ ziet en zo de sleutel biedt voor de definitieve interpretatie. Voor literatuurwetenschappelijke studies zal er een vruchtbare bodem te vinden zijn inzake semantische olie-, slag- en mijnvelden. Zover is het echter nog niet en we moeten het vandaag de dag stellen met de berichtgeving in de kranten, toch ook vol spanning en romantiek en wellicht Freudiaanse interpretaties.

Niet getreurd, ook uit de kranteartikelen is wat interessants te halen op interpretatief niveau. Zo zijn de kranteartikelen modernistisch, de meeste verslaggevers zijn namelijk kosmopolieten. De artikelen lijken van realistisch-romantische opzet, maar elke keer eindigt het artikel in een modernistische twijfel: de verslaggever weet zelf ook niet hoe het aflopen moet en laat dit geheel over aan de lezer.

Dankzij de verhalen in de kranten is bovendien niets onmenselijks ons meer vreemd. Neem nu bij voorbeeld Bush. Deze integere man, vader van de wereld, staat volgens het Algemeen Dagblad elke dag tussen vijf en half zes op, ‘haalt de krant van de deurmat en leest die dan, samen met Barbara, in bed’. ‘Terwijl het ultimatum verstreek, droomde George Bush misschien wel van Sinbad of Sheherazade, die Bagdad in hun dagen een heel wat charmanter aanzien gaven’.^4. De president is eenzaam, droomt en is dus een mens. Alle Amerikanen blijken menselijk te zijn, zo ook James Baker, wanneer deze Van den Broek belt: ‘In de slaapkamer van huize Van den Broek te Wassenaar gaat woensdag om half twaalf de telefoon. Het is James Baker. Of hij zijn ambtgenoot wakker maakt, informeert hij rustig en vriendelijk. “Nee”, luidt het antwoord.’^5.

Wellicht zullen oplettende lezers (hallo, welkom) opmerken dat hier niets spannends en/of romantisch aan is. Dit klopt, sterker nog het beeldende van deze berichtgeving is zelfs onromantisch en zeer onsmakelijk. Meer kans op romantiek biedt het verhaal van de vluchtelingen die genoodzaakt zijn dagenlange familiewandelingen te maken om zo in Turkije op vakantie te kunnen (de infrastructuur was er in Irak tijdens de golfoorlog slecht aan toe), terwijl Bush slaapt, Baker zijn kennissen belt en Van den Broek slapeloze nachten meemaakt; beschrijft De Volkskrant op boeiende wijze haar personages:

‘Op ruime afstand van de bewoonde wereld staat in een besneeuwd berglandschap een log grijs gebouw van enkele verdiepingen. Alleen zij die over voldoende middelen beschikten om een gids te betalen die hen door de barre bergachtige grensstreek loodste, wisten hun oord te bereiken. Bedra-

1. Geen enkele oorlog is groot genoeg om met hoofdletters te worden geschreven.

2. Twee vraagtekens, omdat het hier wellicht om meerdere vragen gaat.

3. Volgens Menno ter Haveman, in De Volkskrant.

4. ‘Bush neemt enorme gok’, in Algemeen Dagblad 17-01-91.

5. ‘De meeste minister draaien zich nog eventjes om’, in De Volkskrant 18-01-91.

[p. 248]

gen van duizend dollar per persoon waren geen uitzondering vertellen ze. Er zijn ook hele gezinnen over de bergen naar Turkije gekomen; hetgeen een dure grap zal zijn geweest. Iskander Abdullah Hebib (28), zijn vier jaar jongere vrouw en hun vier jonge kinderen waren zeven dagen onderweg. Het jongste kind was toen net drie maanden oud. Hun eten raakte op. De één na jongste had namelijk kruimeltjes geworpen om verdwaling te voorkomen. Hun water raakte op. Uitgeput kwamen ze aan, waarna het lange wachten in het opvangcentrum begon en ze een lang en ongelukkig leven tegemoet gingen, in onzekere toestand.’

Zelfs bij de minst emotioneel beladen lezer (hallo, hartelijk welkom) moet dit toch gevoelens oproepen. De lezer wordt emotioneel geraakt en welke krant hiertoe het beste in staat is zal nader receptie-onderzoek moeten aantonen.

Naast modernistische en romantische verhalen zijn ook science-fiction-verhalen tijdens de oorlog zeer in trek. Zo is Saddam volgens een Egyptisch

‘De jonge Freud’

personage in De Volkskrant een monster zonder herseninhoud. Het universum wordt dus bedreigd. Starwars-opperhoofd Bush trekt ten strijde tegen het kwaad. De Telegraaf gaat echter het meest overtuigend met science-fiction om. Achttien januari weet De Telegraaf te melden dat ‘zeker een van de Iraakse raketten was voorzien van een chemische lading’ en een tegenaanval letterlijk in de lucht zit: de Isralische piloten zijn ‘rond een uur of twee vannacht’ vertrokken.^6.

Nog meer door science-fiction beïnvloed, lijken de Irakezen zelf te zijn. Met name hun berichtgeving is ‘lachwekkend’ (intertekst Schwarzkopf). Deze voorgekauwde situaties zijn jammer voor onze generatie, maar nog meer voor de toekomstige generatie: een zwart-wit beeld, waar alleen flatcharacters uit voort kunnen komen. Zo zijn daar: Bush, Baker, Lubbers en de verslaggever van CNN die overigens de geweldige bijbelse intertekst ‘Holy cow’ tot zijn beschikking heeft. Verder zijn er inzake de goeden de Koeweities, die in travestie hun land moeten bevrijden: Koeweit was in de oorlog plotseling een vrouw geworden, verkracht en vernederd door Saddam. Van ontwikkeling zal geen sprake zijn; ieder zijn rol staat vast. Dit is maar goed ook, Saddam blijft namelijk de verliezer; de Koerden ook, maar dan anders.

De berichtgeving is wel sensatie belust, tegelijkertijd weet iedereen dat sensatie-verhalen natuurlijk niet chic zijn. De kranten hebben veel lezers, hetgeen tekenend is voor de literaire waarde: hoe minder lezers, hoe hoger het niveau van het gelezene (zoiets heb ik althans ooit gelezen). Het proza en de poëzie over de golfoorlog zal nog even op zich laten wachten. De golfoorlog was helaas ook nog vrij kort en daardoor zullen minder ervaringen opgedaan zijn: de tijd zal het (??) immers leren, wordt vaak als wijsheid verkocht. Wil de golfoorlog dus toch nog zijn vruchten dragen in de toekomstige literatuur dan is het noodzakelijk om vandaag de dag al te komen met een boeiende interpretatie van de oorlog zelf. Generaties na mij kunnen dan terugvallen op de beschouwing van de oorlog: dit artikel zal als tijdsbeeld kunnen fungeren.

Laten we bij het begin beginnen: toen de mens besloot de blik van de aarde af te wenden en rechtop te gaan lopen, ontstond het schaamtegevoel. Oftewel met het zich oprichten van de mens heeft het noodlottige cultuurproces een aanvang genomen.

6. ‘Raketaanval op Israël’, in De Telegraaf 18-01-91.

[p. 249]

Dit cultuurproces ging al in den beginne gepaard met een inperking van driften (hallo, lezer twee). De uitvinding van het vuur kan als begin van een beschaving gezien worden. Aanvankelijk, zo beschrijft Freud, had het vuur een mooie, maar nog niet erg nuttige rol: de oermens die met vuur geconfronteerd werd, doofde dit elke keer met zijn urine. ‘Het doven van vuur door urineren [...] was zoiets als een sexuele handeling met een man, een genieten van mannelijke potentie in de homosexuele wedijver. De eerste die van deze lust afzag en het vuur spaarde, kon het meenemen en het zich ten nutte maken.’^7. Het civilisatieproces begon zich nog verder te ontwikkelen.

Vandaag de dag heeft de mens echter nog steeds zijn driften: zelfbehoud (liefde) en destructie. Helaas (??) kan de ene drift niet zonder de andere. Zo is in navolging van de theorie van Freud de houding van Saddam en de reactie van Bush terug te vinden in de driftenleer. De houding van Saddam is tweeledig te verklaren. Het individu (als er hier sprake is van een individu, oftewel twee vraagtekens) behoudt als het ware zijn eigen leven, door vreemd leven te vernietigen. Zo heeft oorlog eigenlijk maar één functie, weliswaar nooit uitgesproken ten tijde van de oorlog zelf: de lust tot agressie. Alle motivatie eromheen is schijn; belangen worden gehanteerd omwille van de eigen hartstochten. De golfoorlog werd bovendien al gauw een heilige oorlog. Volgens Freud zijn religieuze behoeften terug te brengen tot infantiele hulpeloosheid. Het zoeken naar God is een zoektocht naar een vader. De hulpeloosheid roept het verlangen naar een beschermeling op. De vader kan de rol van beschermheer vervullen (bij afwezigheid van God). De rol van Bush zou in deze oorlog de rol van een vader voor Saddam moeten vervullen. Wellicht is er hier sprake van een Verloren Zoonrelatie in modernistisch kader, maar dit uiteraard weer voor latere tijden, afhankelijk van golfoorloginterpretaties.

In een brief aan Einstein schrijft Freud: ‘alles wat de cultuurontwikkeling bevordert werkt ook tegen de oorlog.’^8. Cultuurontwikkeling houdt driftinperking in, en dat weet Saddam nu ook. De huidige conventie over vrijheid is simpel. Allen die geschikt zijn om in een gemeenschap te leven, mogen niet het slachtoffer worden van bruut geweld.

Inperking van driften zou dus volgens Freud tot cultuurvorming leiden. Deze zich steeds verder ontwikkelende cultuur zou uiteindelijk het einde van oorlog betekenen. Tegelijkertijd is de mens afhankelijk van twee driften: liefde en destructie. Wanneer er echter geen oorlog meer zal zijn, zal er ook geen destructie zijn. Liefde en destructie vormen de mens en de mens vormt daarop weer de cultuur.

Freud heeft het misschien niet helemaal begrepen: hij weet niet wat cultuur is of snapt zijn eigen theorieën in zake driften niet. Het eerst geopperde lijkt het meest logisch. Elke wetenschapper die zich namelijk buigt over cultuuraspecten en deze gedachten ook nog op papier zet, gaat de mist in. Ik houd het dus kort.

Wanneer er geen sprake meer zal zijn van driftimpulsen, zal er geen oorlog meer zijn volgens Freud, en dus geen vernieuwende literatuur(studies). Even afgezien van oorlog is het te hopen dat het nooit zo ver zal komen. Geen ellende betekent geen liefde. Zonder deze twee basiselementen zullen er geen traumatische boekjes inzake oorlog, borstvoeding en andere liefde gemaakt worden. De hieraan verbonden interpretaties, promoties en dergelijke vervallen dan eveneens. Kortom een cultureel gemis en een hogere werkeloosheid, want wat moeten deze promoverenden op straat?? Zonder oorlog geen cultuur. Dus nogmaals: met dank aan de golfoorlog.

Parijs 1992

7. S. Freud, ‘Het onbehagen in de cultuur’, in: Cultuur en religie 3, pag. 113.

8. S. Freud, ‘Waarom oorlog’ in: Cultuur en religie 3, pag. 195.