Vooys. Jaargang 10

[p. 242]

recensies
Zijn Geheim

Over Oud en eenzaam van Gerard Reve

In 1978 verscheen Oud en eenzaam, het boek waarmee Reve revanche nam voor zijn wat wisselende boeken uit het begin van de jaren zeventig, zoals De taal der liefde en Lieve jongens. Boeken die af en toe hilarische en tragische passages bevatten, maar verder zo langdradig en taai waren als halfgare spaghetti. Oud en eenzaam is een hecht gecomponeerd boek, een soort raamvertelling waar binnen het heden twee keer een lange flashback voorkomt. Kort gezegd gaat het over een man die een door hem begeerde jongen achtervolgt, deze bespiedt en hierdoor tot zelfreflectie komt. Hij reist als het ware terug in de tijd, naar cruciale perioden uit zijn leven, en vraagt zich af hoe hij de man is geworden die hij nu is. Een man anders dan anderen, omdat hij een ‘geheim’ met zich meedraagt dat zo gruwelijk is dat hij het niet aan die anderen kan meedelen.

Het begrip ‘geheim’ staat overigens niet alleen in dit boek centraal, maar komt in veel werk van Reve voor. Bijvoorbeeld in Werther Nieland, of zelfs in de titel van zijn boekje over Couperus: Het geheim van Louis Couperus. Vaak reppen Reves helden van een geheim terwijl er feitelijk helemaal niets aan de hand is; ze gebruiken het woord alleen maar om zichzelf interessant te maken, zoals Elmer uit Werther Nieland. Of om het leven wat spannender te maken en leegtes te verbergen. Omdat er achter een geheim dus vaak niets schuilgaat, dient men ook geen pogingen te ondernemen het te ontraadselen. Een gevleugelde uitspraak van Reve luidt niet voor niets: ‘Het is goed dat er een geheim is’. Ik weet niet of ze daar in het zuiden op de universiteit nog steeds woorden tellen, maar ik durf te wedden dat het woord ‘geheim’ een hoge frequentie zal blijken te hebben binnen Reves oeuvre.

Hier is echter wel degelijk sprake van een geheim met inhoud en wij als lezers delen hierin, al schiet de held daar niets mee op. Het is een geheim dat de hoofdpersoon, die toevalligerwijze Gerard Reve heet en schrijver is, al bijna zijn gehele leven als een groot kruis mee moet slepen. De gruwelijke waarheid van het geheim doet hem veronderstellen dat hij totaal verschilt van de andere mensen en eigenlijk een soort monster is. Omdat deze waarheid zo schokkend is, kan hij het geheim niet met die anderen delen, waardoor zijn uitzonderingspositie des te groter wordt. Bovendien kan hij er op die manier natuurlijk nooit achter komen of er wellicht - ergens op de wereld - nóg iemand is die met hetzelfde worstelt. De roman zou dus net zo goed Alleen op de wereld kunnen heten, maar er is helaas al een boek met die titel.

Wat is dat geheim dan verdorie! hoor ik u denken. Ik kom zo bij u. Het geheim gaat terug tot de vroegste jeugd van de held en stamt uit de tijd dat hij met zijn ouders, die tot de communistische partij behoorden, naar een communistisch zomerkamp ging. Flashback! In dit kamp worden voornamelijk lezingen gehouden, die door de jonge Gerard worden bijgewoond. Een ervan maakt op hem een grote indruk, namelijk een verhaal over brute martelingen van weerloze ‘communistische kameraden’ door ‘kapitalistische beulen’. Opmerkelijk is, dat de slachtoffers vaak jeugdig zijn en dat de martelingen vaak een seksueel aspect hebben. Deze gedetailleerde beschrijvingen verwarren Gerard, omdat ze zijns ondanks lustgevoelens bij hem oproepen. Het gaat zelfs zover dat hij zelf wel die communistische kameraadjes zou willen martelen, om ze dan vervolgens te troosten. Dat wel. Hij beseft ook wel dat dit geheel tegen de principes van de klassenstrijd indruist en dat hij het nooit aan iemand zal kunnen vertellen.

‘De communistische pornografie heeft mij besmet met een gepreoccupeerd heid met wreedheid [...] Sadistische tafrelen van kerkers en verhoren zouden voortaan in mijn verbeelding onveranderlijk elke gewaarwording van seksuele lust vergezellen, en alleen door deze tafrelen op te roepen of toe te laten zou ik - of ik nu in eenzaamheid dan wel in de armen van een vrouw of een man de liefdesdaad bedreef- mijn drift de verzadiging kunnen doen bereiken.’ (pag. 163). Een illustratie hiervan vormt zijn verhouding met een actrice in Engeland. Flashback! Eigenlijk houdt hij niet echt van haar en kan hij haar en zichzelf alleen seksueel bevredigen door aan martelingen te denken en aan de mannen met wie zij vermoedelijk het bed heeft gedeeld. Dit alles stemt hem steeds treuriger; hij realiseert zich steeds meer dat hij een ‘man voor mannen en jongens’ is. De relatie is dan ook geen lang leven beschoren.

[p. 243]

Het geheim zal nooit geopenbaard kunnen worden, maar al vroeg in zijn leven ontdekt Gerard dat hij wellicht toch geestverwanten heeft; al zal de communicatie met hen nooit langs directe lijnen verlopen, maar verpakt zijn in coderingen. Als hij ontredderd het zomerkamp verlaat, komt hij een jongen tegen die hem meeneemt naar een haventje, waar de pedofiele Appie bootjes verhuurt. Dat er iets eigenaardigs is met deze Appie dringt langzaam maar zeker tot hem door. Appie laat hem namelijk een boek zien dat hem de rest van zijn leven bij zal blijven, omdat het te maken heeft met zijn vreselijke geheim. Hij herinnert het zich als Jongens en zeilen; het bevat veel foto's van vrolijke jongens in korte, strakke broekjes. ‘Ik begreep niet, en kon toen ook niet begrijpen, dat het boek er een was, dat over iets heel anders handelde dan het voorgaf: [...] een boek van een mededogenloze, brute en schaamteloze onkuisheid: het eerste zelfstandige naamwoord van de titel had alles, het tweede hoegenaamd niets met de inhoud te maken.’ (pag. 212/13).

Een echte geestverwant lijkt tegen het einde van het boek de achtervolgde jongen te zijn in het verhaal dat zich in het heden afspeelt, waarmee de roman dus mooi rond wordt gemaakt. Eind goed, al goed? Neen. Een directe confrontatie met de jongen loopt namelijk uit op een fiasco, omdat deze niets van Gerard moet hebben. Dan verschanst onze held zich weer op de zolder, vanwaar hij de jongen al eerder heeft bespied en moet lijdzaam toezien dat de jongen - dichtbij en toch zo ver weg - het met ‘zichzelve’ doet. ‘De jongen had een geheim, dat misschien wel alles te maken had met het mijne, maar hij zou het mij nooit te kennen geven en nooit zou hij, vrijwillig, in mijn bijzijn, zich aan mij tonen zoals hij het nu deed. Hij had mij buitengesloten om met dat geheim alleen te zijn.’ (pag. 265).

Dichtbij en toch zo ver weg, zou een dominee nu met trillende stem en opgeheven armen herhalen, om de tragiek van de parabel des te sterker door te laten dringen tot zijn gemeente. Eindelijk eindelijk lijkt de held iemand gevonden te hebben die eenzelfde geheim koestert als hij, maar de persoon in kwestie wenst het niet met hem te delen. Een dom inee zou de parabel in deze fase betrekken op de mensheid in het algemeen en waarom zouden wij dat niet doen? (Al was het alleen al omdat wij graag dominee spelen.) Is het niet zo dat iedereen uiteindelijk gedoemd is om alleen te blijven met zijn/haar geheim? (Wat het ook is, iedereen heeft wel iets te verbergen.) Ook al is er bij wijze van spreken om de hoek iemand die met hetzelfde worstelt?

Eigenlijk is het wel goed dat er geheimen zijn, anders zouden zulke boeken niet geschreven worden. En dat zou pas echt tragisch zijn.

Henk Hardeman

N.B. De paginanummers verwijzen naar de eerste druk uit 1978.