Vooys. Jaargang 10

[p. 227]

Het bedrijf 4
De pers
‘Het is toch leuk om een boek te lezen en er over te praten’
Charlotte Govaert en Francine Smink

In de serie ‘Het bedrijf kwamen achtereenvolgens de boekhandelaar, de uitgever en de auteur aan het woord. In dit vierde en laatste deel staat de pers centraal.
Diny Schouten studeerde Nederlands, aanvankelijk taalkunde, pas later maakte ze de overstap naar de moderne letterkunde. Ze schreef voor het Haarlems Dagblad, en maakte een aantal jaren Ter zake, de roddelrubriek over het literaire bedrijf van Vrij Nederland. Sinds twee jaar is ze eindredacteur van De Republiek der Letteren, de boekenbijlage van Vrij Nederland.
Over de uitgever zegt ze: ‘Ze sturen de boeken en dat is prettig, en verder moeten ze niet gaan.’ Over de criticus: ‘Ik vind, en hoop ook, dat een criticus voor de schrijver schrijft.’ En over de literaire kritiek: ‘Het is nooit alleen de recensie waar de lezer op afgaat.’

‘Het is makkelijker te zeggen wat een slechte recensie is dan te zeggen wat een goede is. Belangrijk is dat de recensie levendigheid uitstraalt. En het oordeel moet de indruk wekken betrouwbaar te zijn. Dat heeft alles te maken met de toon en het aanzien van de recensent. Iemand van twintig kan best aardige recensies schrijven, maar het werkt wel zo dat hoe langer je recenseert hoe beter de stukken zijn. Je hebt meer vergelijkingsmateriaal. De inhoud moet zo min mogelijk naverteld worden. Een recensie moet een bepaalde welwillendheid uitstralen, de recensent moet de indruk wekken oprecht geïnteresseerd te zijn. Soms heeft afkraken veel zin, als iedereen hoge verwachtingen van het boek heeft, of als iedereen er heel lovend over is. Ook als je het afkraakt moet je aangeven dat je het toch wel degelijk een interessant boek hebt gevonden. Zo niet, dan moet je de recensie niet schrijven.’

‘Het gaat niet alleen om het oordeel, of iets het kopen waard is. Je bent bezig met een bepaalde vorm van voorlichting, maar ook met een soort discussie tussen schrijver en lezer. Gedachtenvorming. Ik vind, en hoop ook, dat een criticus voor de schrijver schrijft. In een heel ideale situatie is hij een soort tegenspeler voor de schrijver. Niet op de toon van “zo had je het moeten doen”, dan gaan mensen denken: “doe het dan zelf”. Het is een driehoeksdiscussie. Het is toch leuk om een boek te lezen en erover te praten? Het is alleen de vraag of de schrijver zin heeft om in de discussie betrokken te worden. In ieder geval is de criticus geen autoriteit die bepaalt of iets literatuur is. Tim Krabbé stapte ooit met recensies naar het Fonds der Letteren om aan te tonen dat hij wel degelijk recht had op een beurs. Dat is natuurlijk niet de bedoeling.’

‘Recensies hebben minder rechtstreeks invloed op de verkoopcijfers dan wel gedacht wordt. Werd Connie Palmen zo goed verkocht omdat ze lovend werd besproken? Er zijn veel meer voorbeelden van boeken die goede recensies kregen maar niet verkocht werden. Milan Kundera bijvoorbeeld werd jaren gunstig besproken maar het heeft vijftien jaar geduurd voordat men zijn boeken ging kopen. Eén keer heb ik zelf een duidelijk effect met een stukje gehad, het ging over De ziekte van Lodesteyn van Lévi Weemoedt. Het was al een tijdje uit en nergens gerecenseerd. Direct na mijn recensie is het boek gaan lopen. Maar meestal gaat het via mond-op-mondreclame, mensen zeggen “dat boek moet je kopen”. Dan lees je misschien ook nog een stuk van Arnold Heumakers. Het is nooit alleen de recensie waar je op afgaat. Veel mensen lezen recensies om bevestigd te worden.’

‘De verantwoordelijkheid drukt dus niet zo zwaar. Wat dat betreft hoef je je niets te verbeelden. De literaire kritiek heeft in zoverre macht dat er weinig gebeurt als een boek niet besproken wordt. Ik heb wel eens een schrijfster aan de telefoon gehad die om een recensie smeekte, anders zou de uitgever niet gaan adverteren. Adverteren heeft voor uitgevers weinig zin als er niet ook free publicity is. In ieder geval wil ik schrijven zonder me iets van een eventuele verkoopbevorderende invloed aan te trekken. Als ik zelf een recensie schrijf, sla ik anderen over, dan zijn zelfs de koppen al vervelend.’

[p. 228]

Vrij Nederland

‘Als eindredacteur bereid je de teksten voor die naar de zetterij gaan; ik bepaal wat op welke bladzijde komt te staan, ik maak de koppen en verzorg de illustraties. Ik doe de produktie, het handmatige werk. Mijn mederedacteur Carel Peeters bekijkt de binnengekomen boeken, soms wel vijftig per week, en stuurt ze naar recensenten. We bepalen samen wat gerecenseerd wordt. Soms is er wel discussie, ik dram wel eens, maar alleen als ik ook een goed idee heb wie over dat werk moet schrijven.’

‘We werken met vertrouwde recensenten, van wie we weten wat hun smaak is en wat ze voor de Republiek der Letteren kunnen betekenen. Ongevraagde stukken zijn maar zelden geschikt voor publikatie. Soms zit er iets bijzonders bij en dan wordt de auteur ook een vaste medewerker. We kijken zelf ook in tijdschriften, op jacht naar talent.’

‘De journalisten van Vrij Nederland schrijven vaak goed, ze hebben gevoel voor stijl. Daarom wil ik ze graag ook voor de Republiek der Letteren hebben. Ze hebben alleen niet altijd tijd. Met recensenten die vast in dienst zijn, zoals bij de Volkskrant en de NRC, heb je daar minder last van. Maar deze recensenten moeten wel eens boeken recenseren waarin ze niet zoveel zin hebben. Het wordt dan nogal eens een kwestie van “de afwas doen”. Wij werken met mensen die uit belangstelling een boek al gelezen hebben of willen lezen.’

‘Ik hoop dat we ons profileren door onze smaak, de boeken die we recenseren, en het vinden van de juiste persoon om een boek te bespreken. De recensent moet recht van spreken hebben. Van de zogenaamde belangrijke schrijvers worden de boeken wel besproken, maar het ligt niet echt vast. Smaak staat voorop, we geven niet speciaal een afspiegeling van de Nederlandse literatuur.’

Het literaire bedrijf

‘Met de boekhandel heb ik contact in die zin dat ik er zelf vaak kom. Verder niet. Het is logisch dat uitgevers zich niets van boekhandels aantrekken, anders zouden boeken die weinig lezers zullen trekken niet zo gauw uitgegeven worden. Als de uitgevers zeggen dat ze dat wel doen, dan liegen ze eigenlijk. Hoe meer overleg, hoe gemiddelder de beslissing uitvalt. Wat dat betreft ben ik niet zo'n democrate.’

‘We bemoeien ons zo weinig mogelijk met uitgevers, we hebben een onafhankelijkheid te bewaken. Ze sturen de boeken en dat is prettig, en verder moeten ze niet gaan. Wij voeren het redactiebeleid en daarvoor willen we niet door uitgevers ter verantwoording geroepen worden. Gelukkig doen ze dat ook bijna nooit.’

Wat vindt Schouten van de uitspraak van uitgever Joos Kat dat hele krantekatemen bestaan bij de gratie van boekuitgevers? ‘Het is ook andersom. Hoeveel journalistieke boeken worden er niet uitgegeven. En hoe komen uitgevers aan schrijvers, ook via de pers en literaire tijdschriften. Het is een gedeeld belang. Ik erger me aan uitgevers die ons bestoken met schrijvers die ze door Vrij Nederland geïnterviewd willen hebben. Het lijkt wel of het om een mooi interview en een mooie foto gaat. Het is onze taak daar een dijk tegen te bouwen.’

Schouten is het niet eens met Kees Fens die vindt dat recensieexemplaren uit respect voor het boek in de winkel zouden moeten worden gekocht in plaats van te worden rondgestuurd door de uitgever. ‘Ik heb helaas niet zo vreselijk veel respect meer voor de meeste boeken. Dat komt omdat er hier zoveel binnenkomt. De laatste jaren zie je dat het een wegwerpartikel wordt. Slecht gedrukt, slecht papier, slechte lijm. Sommige boeken zien eruit als een pak Brinta. Wat dat betreft vind ik het onzin om het over respect voor het boek te hebben. Je hebt wel respect voor veel boeken, het fonds van een uitgever, hoe dat is opgebouwd. Je oordeel wordt er niet beter van als je zelf voor het boek betaald hebt.’

Ary Langbroek, directeur van uitgeverij Querido, signaleerde een proces van verschraling. Van steeds minder titels worden steeds meer exemplaren verkocht. Diny Schouten: ‘De verschraling waar Langbroek het over had is ook het gevolg van de marketing van de uitgevers zelf. Ze wilden groot worden, produceerden veel titels en zijn in grote klappers gaan investeren. Ze kweekten daardoor ook veel verliezen. Ik vind het niet prettig daar als lezer de schuld van te krijgen.’

Over de toekomst: ‘Het literaire boek zal overleven. Ik ben niet pessimistisch, nee. Een boek is het meest handzame en het meest geeigende voertuig om gedachten over te brengen. De tv is een onbevredigend medium. Als ik werkelijk met iets gevoed wil worden moet ik bij een boek zijn, en niet bij de tv. Lezen is toch het allermooiste dat er is?’