Vooys. Jaargang 10

Goed kijken

K. Schippers, Eb. Uitgeverij Querido. Amsterdam, 1992, f 29,90.

‘Wat zie je?’

‘Een boek, met een surrealistisch-achtig schilderij op het blauwe omslag. Het is iets hoger dan de meeste andere boeken, maar niet enorm dik, overigens. Mooi omslag.’

‘Kijk nog eens.’

‘Ik zie nog steeds een boek, letters, beelden, hoe bedoel je?’

‘Kijk nog maar eens goed.’

‘Ja, ik zie nog veel meer, mijn bureau, pennen, potloden, is het wel de bedoeling dat ik naar het boek blijf kijken?’

‘Kijk en vertel me wat je ziet.’

‘Ik weet niet meer wat ik zie.’

En dan pas is K. Schippers tevreden. En wie het laatste niet geërgerd, maar verbaasd opmerkt, zal het wel begrepen hebben.

Bijna alles wat K. Schippers heeft geschreven is een verschijningsvorm van dat éne zinnetje: ‘Kijk nog eens.’ In zijn poëzie, proza, en ook in zijn verhalen en beschouwingen lijkt Schippers één ding te willen betogen: als je om je heen kijkt zie je de wereld, maar ‘als je goed om je heen kijkt zie je dat alles gekleurd is.’

Het resultaat van dat goede kijken is verbazing over wat gewoon is (was). Het maakt dat je kijkt alsof je voor het eerst kijkt-en daarom naar nieuwe beschrijvingen moet zoeken. Want het is de taal die het wonder tot werking moet brengen.

Kurk

De werking van Schippers' schrijverschap is te vergelijken met de werking van een elektronenmicroscoop, zoals beschreven in het verhaaltje ‘Kurk’. Hierin gaat de verteller met een vriend een extreem sterke microscoop bekijken. De gebruiker van het apparaat heeft gevraagd de te vergroten objecten zelf mee te nemen. De vriend heeft een in China gekocht ‘rond doosje ter grootte van een peperkorrel’ bij zich, waarin zich ‘vierentwintig minieme olifanten’ bevinden, ‘heel kundig uit been of ivoor gesneden’. Extreme verfijning; extreme kunstmatigheid: ver verwijderd van de ‘gewone’ werkelijkheid. De verteller heeft een flinter kurk bij zich in de hoop dat ‘een vergroting van iets onooglijks’ het mooist is.

Het resultaat is voorspelbaar: de zorgvuldig uit been gesneden olifant wordt een grof, lomp geheel - ziet er slordig uit en is al bij een vergroting van 30 keer nauwelijks meer als olifant herkenbaar. De tot 1640 keer vergrote flinter kurk openbaart zich als een bijzonder verfijnd geheel: een wankele structuur van ‘met elkaar vervlochten lappen, die

[p. 183]

eruitzien alsof ze kunnen wapperen in de wind’.

Het kunstmatige valt tegen maar het gewone wordt fantastisch, bij goed kijken.

En dus wordt er goed gekeken. Goed, nauwkeurig, helder beschreven. En eerlijk gezegd is de verrassing er na zestien boeken wel een beetje af. Bij een titel als ‘Het oog van elckerlijc’ weet je wat je kunt verwachten. En een inleiding als van ‘Een kristal van twee weken’ schudt Schippers met merkbaar gemak uit de mouw: ‘Ik zit op het terras van een café aan een brede straat. [...] Links nadert een man, rechts een vrouw. Ze zullen elkaar binnen tien, vijftien seconden voorbijgaan.’ Volgt een gedetailleerde beschrijving van de ontmoeting, man durft vrouw niet écht aan te kijken. ‘Meer dan honderd meter zijn ze nu van elkaar af. De beelden die ze van elkaar hebben moeten wel zijn verflauwd.’



Hè ja, weer twee mensen die niet weten wat ze aan elkaar missen, die er nooit achter komen hoe bijzonder ze zijn, en hoe uniek de toch schijnbaar alledaagse situatie was. Ik heb het vaker gelezen bij Schippers, en ook Eb staat weer vol met dit soort halfmelancholieke bespiegelingen.

Exit Eb? Nee, dat nu toch ook weer niet. Enkele stukken die van het procédé iets afwijken, horen bij het mooiste dat ik van Schippers heb gelezen. Zo is er een prachtige beschrijving van een bezoek aan het Londense Savoy-hotel. Hij wordt rondgeleid door het historierijke gebouw en is dus afhankelijk van het personeel. Híj kiest de verhalen niet, híj kiest niet de te beschrijven ruimtes. Zijn oog voor het gewone is even onbruikbaar: hij krijgt in het Savoy niets gewoons te zien. Vanwege de devote sfeer in het hotel en in de verhalen, durft hij niet zo direct te vragen waar de vage brandlucht vandaan komt: ‘Die lichte brandlucht past niet bij zoveel klasse. Toch durf ik niet goed naar de oorzaak te vragen. Misschien heeft die ook wel een eerbiedwaardige traditie, die begon nadat een koning, een operazanger of een andere hoge gast de geur domweg bestelde. Na zijn vertrek heeft men het toen maar zo gelaten.’ Natuurlijk vraagt hij op een geschikt moment toch naar de oorzaak, en dan wordt het verbrande theater tot in de details beschreven, maar mijn voorkeur gaat toch uit naar de operazanger die een brandlucht bestelt.

Het onderricht

In een ander bijzonder mooi stuk (‘Het onderricht’), beschrijft Schippers de mislukking van het ‘Stijl’-ideaal in de architectuur. Op de tentoonstelling Von der futuristischen zur funktionellen Stadt - Planen und Bauen 1913-1933 staat een maquette van de wijk Bos en Lommer in Amsterdam, de door Cornelis van Eesteren gebouwde buurt waarin Schippers tot z'n twintigste woonde. Hij heeft dus twintig jaar in een kunstwerk gewoond en kent het daarom - ‘een unieke sensatie in een museum’ - beter dan de kunstenaar. Bij zijn grondige proefondervindelijke kennismaking heeft Schippers weinig gemerkt van de ‘Stijl’-idealen over ruimte, licht en kleur: Bos en Lommer was een koude, grijze buurt. Schippers stelt zich de vraag ‘of Van Ees-

[p. 184]

teren zich een kleine tien jaar na zijn hemelbestormende ideeën al bij het verschil tussen utopie en werkelijkheid had neergelegd’. Dat had hij niet; de architect reageert op Schippers' commentaar en er volgt een uitgebreide discussie. Aanvankelijk durft Schippers niet zo goed (‘Het leek me nu zelfs een beetje ongepast om mijn jeugd met de hoge idealen van De Stijl te vermengen’), maar ook de architect geeft veel toe in de discussie tussen theorie (ruimte, veel ruimte) en praktijk (een gebrek aan ruimte en geld).

Maar de conclusie is onvermijdelijk: wat op een schilderij van Mondriaan wel werkt, is mislukt in te kleine voortuintjes: ‘Onze straten in hun welhaast eeuwig lijkende herhaling hadden het licht, de ruimte en de kleur overmeesterd.’

Sonate

‘Sonate’ is een dappere poging die gedoemd is te mislukken. Het verhaal is een zes bladzijden durende poging tot tegenspraak van ‘muziek kan alleen zichzelf uitdrukken’. Muziek wordt geassocieerd met beelden, herinneringen, geuren. Het gaat om Beethovens melancholieke vijfde sonate voor viool en piano, de Frühlingssonate. ‘De violist begint met die half vrolijke melodie, de pianiste valt in, het beeld van de valk vervaagt, ze zal het hotel moeten binnengaan, de geur moet samenvallen met het hoogtepunt van haar spel.’ Jeugdherinneringen aan een vakantie aan het strand (het wordt eb), inderdaad: ‘half vrolijk’, maar vooral melancholiek. ‘Nu nog niet, nee, nu nog lang niet, dit is een geur zonder scholing, de geur zonder kenmerken, de geur zonder beroep, de geur waaruit alles nog kan ontstaan, een blanke geur die ze wil verlengen, het allereerste mag niet verloren gaan.’ (naar aanleiding van het laatste deel: Allegro ma non troppo). Muziek en geur, via woorden: ‘alleen zij [de pianiste] weet dat ze klank en geur heeft vermengd’.

Het is heel mooi, maar toch mislukt. Er is geen reden waarom dit niet over een (niet geheel willekeurig) ander muziekstuk kan gaan - een misverstand dat bij de beschrijving van een schilderij, of de samenvatting van een verhaal niet mogelijk is. Schrijven over muziek is onmogelijk, maar ‘Sonate’ is een prachtig verhaal: op deze manier kan het geprobeerd worden.

Dit soort verhalen en beschouwingen maken Eb de moeite waard, maar Schippers als consciëntieus waarnemer? Niet weer een in korte, droge, ‘effectieve’ zinnen beschreven schilderij, alstublieft. Het wordt misschien weer eens tijd voor een roman. In dat genre heeft Schippers wél altijd blijk gegeven van een drang tot zelfvernieuwing.

Bertram Mourits