Vooys. Jaargang 10

Leven(sbeschrijving) in de brouwerij

Jan Fontijn, De Nederlandse schrijversbiografie. Uitgeverij HES (HES Literatuur), Utrecht 1992. f 19,95

Willem Brakman liet op de kaft van Pop op de bank drukken dat deze roman ‘een autobiografie’ is. De toekomstige Brakman-biograaf - die door de pers was ingelicht - heeft de nacht voordat dit boek verscheen op de stoep van uitgeverij Querido doorgebracht. Groot was om tien over negen 's ochtends echter zijn teleurstelling toen hij ergens in de buurt van pagina zeventien las hoe de Noormannen, die net op spectaculaire wijze Den Haag en Scheveningen waren binnengevallen, op het schoolplein van de kleine Brakman een enorm vreugdevuur aanlegden...

Problemen voor de biograaf

Wanneer de Brakman-biograaf in zijn wanhoop voor goed advies naar het onlangs verschenen De Nederlandse schrijversbiografie van Jan Fontijn grijpt, zal hij merken dat de auteur hem niet helpen kan. Maar dat was dan ook niet Fontijns bedoeling. Hij geeft geen ‘adviezen’ en ook geen blauwdruk voor de biografie. Het zal zijn bedoeling zijn geweest de problemen rondom het werken met biografisch feitenmateriaal in literatuuronderzoek op een rij te zetten.

Fontijn heeft op deze wijze een zeer inspirerend en motiverend boekje geschreven. Nadat hij uitvoerig aandacht besteedt aan de geschiedenis van de schrijversbiografie, geeft Fontijn een overzicht van de problemen die er zich zoal voordoen bij biografisch onderzoek.

Allereerst komen de bronnen aan de orde. Wat zijn deze bronnen, waar zijn ze te vinden, hoe interpreteert men het gevonden materiaal? De meest interessante paragraaf van dit hoofdstuk over de bronnen van de biograaf is getiteld ‘Visie’. Hierin komt de vraag aan de orde in hoeverre de visie van de biograaf op het leven en op het werk van ‘zijn’ auteur de tekst van zijn biografie bepalen mag. Fontijn lijkt te pleiten voor wat meer visie, meer interpretatie van de biograaf: hij haalt Anbeek aan,

[p. 179]

die het gebrek aan synthese één van de ‘kinderziektes’ van de Nederlandse schrijversbiografie heeft genoemd. Tevéél synthese kan echter ook ongewenst zijn. ‘Tot op de dag van vandaag’, schrijft Fontijn in dat verband, ‘blijft het voor de biograaf moeilijk zich los te maken van de hardnekkige mythe in zijn genre: die van de coherente persoonlijkheid.’ Dit heeft als ongewenst gevolg dat sommige biografen op geforceerde wijze een mooi ‘rond’ levensverhaal construeren, waarin nauwelijks inconsequenties voorkomen, als mocht er in een biografie geen mus van het dak vallen zonder dat dat voor het ‘verhaal’ een funktie heeft.

In zijn volgende hoofdstuk behandelt Fontijn het probleem van het ‘verklaren’ in de schrijversbiografie. Hoe verklaart een biograaf allerlei tragische of blijde levensfeiten van de gebiografeerde? Een probleem dat zich daarbij kan voordoen is de niet specifieke deskundigheid van de biograaf. Zo geeft Ed.A. Serrarens in zijn studie over de dichterpredikant en zelfmoordenaar Francois Haverschmidt toe dat het niet tot zijn ‘bevoegdheden’ behoort een verklaring te vinden voor de tragische dood van zijn onderzoeksobject. Dat moet voorbehouden blijven aan de psychiater, zo oordeelt de neerlandicus Serrarens.

Een ander soort ‘verklaren’ dat tot de taken van de biograaf behoort, is het verklaren van kenmerken van het werk van de auteur uit omstandigheden uit diens leven. Dat is het onderwerp van Fontijns vierde hoofdstuk, ‘De relatie tussen leven en werk’. Voorzichtigheid is troef in dit hoofdstuk. Zo haalt Fontijn deze waarschuwende woorden van Couperus aan: ‘Vertrouw zelfs niet mijn prozawoord, ook al klinkt het mat en bleek van waarheid: mijn prozawoord is een leugen.’ De betekenis van de begrip ‘leven’ in de relatie leven-werk wordt door Fontijn beperkt tot de opeenvolging van particuliere, persoonlijke gebeurtenissen die de auteur ondergaat. Helaas gaat Fontijn niet in op de relatie tussen het werk en de bredere (maatschappelijke) context, waarvan het leven van de auteur deel uitmaakt. Want ook dat lijkt mij biografisch onderzoek: wie deze relatie onderzoekt, kampt in veel opzichten met dezelfde problemen als de onderzoeker die zich beperkt tot particuliere levensgeschiedenis.

Ook de de positie van de persoonlijkheid van de auteur in de maatschappij komt nauwelijks aan bod. Van een schrijversleven schijnt Fontijn toch in eerste instantie de opeenvolging van feiten belangrijk te vinden.

In het slothoofdstuk komt de vormgeving van de biografie aan de orde. De biograaf zal streven naar leesbaarheid, en ziet zich daarom bij het schrijven van zijn tekst geplaatst voor tal van esthetische problemen. In dit vijfde hoofdstuk zet Fontijn een aantal esthetische biografen-overwegingen op een rij. Welk perspectief kiest de biograaf? Houdt hij zich strikt aan de chronologie?

Koerswijziging

Fontijns boekje is niet alleen voor biografen en biografieënlezers van belang. De manier van literatuurstudie, die Fontijn op zeer stimulerende wijze beschrijft, kan en moet deel uit maken van het werkterrein van iedere literatuur-historicus. De tijden waarin Wellek, Warren en tal van andere literatuurwetenschappers hun vakgenoten met smalende gebaren voor biografisme waarschuwden, zijn voorgoed voorbij. Konden collegezalen met zich in de tekstanalyse bedrijvende studenten enige tijd geleden nog verbaasd reageren op de mededeling dat nota bene oud-Merlynredacteur Oversteegen aan een biografie - haha - een biografie van Cola Debrot werkte, die tijden zijn voorbij. Men lijkt het er aan de letterenfaculteiten over eens te worden, dat een visie op het werk van de auteur niet gevormd kan worden zonder dat dat werk in de maatschappelijke, sociale en (internationaal) literaire context wordt geplaatst. Niet alleen de wisselwerking tussen de literaire tekst en die verschillende contexten, maar ook de positie van de auteur daarin worden van belang geacht.

De tekenen van deze koerswijziging zijn al een tijdlang zichtbaar. In een recent artikel in De nieuwe taalgids geven twee hoogleraren Moderne Nederlandse Letterkunde (Van den Akker en Dorleijn - nota bene uit de ‘strenge’ Utrechtse school) te kennen dat we voor ‘een reconstructie van het literaire verleden [...] niet genoeg hebben aan een poeticaal en literair-sociaal perspectief, maar dat we ook het werk zelf dienen te beschouwen en alles in een breder, maatschappelijk, politiek, levensbeschouwelijk verband moeten plaatsen’. Ik veroorloof me

[p. 180]

hierbij op te merken dat het zoeken naar het ‘breder, maatschappelijk, politiek, levensbeschouwelijk verband’ waarover de auteurs spreken, een vorm van biografisch onderzoek vergt, en niets anders.

Nu zal Fontijn in De Nederlandse schrijversbiografie niet in eerste instantie deze ‘bredere’ manier van literatuurstudie hebben willen stimuleren. Zijn boek gaat over het specifieke genre van de biografie. Hij refereert aan boeken als dat van Bastet over Couperus, van J. Meijer over Paap, van Serrarens over Piet Paaltjens (een vergeten, doch lezenswaardige biografische studie!) of van Van der Plas over Gezelle. Natuurlijk put hij uit zijn eigen ervaring bij het schrijven van Tweespalt, dat over het leven van Frederik van Eeden tot 1901 handelt.

Zetten we echter de gebiografeerde en dubbelgebiografeerde grote Nederlandse auteurs eens op en rijtje, dan rijst de vraag: ‘wie nu?’ Aan Nijhoff wordt al jaren gewerkt, Bordewijk heeft - als we de kranteberichten mogen geloven - zo'n 7 potentiële biografen; de meeste nog levende schrijvers geven geen toestemming. Resten nog Ter Braak, Marsman, Kellendonk; enfin laten het er vijftien zijn.

En dan: wie is er in de gelegenheid de gigantische klus van het schrijven van een biografie te volbrengen? Nee, Fontijns boek is voor veel méér Neerlandici van belang. Zoals hij schrijft, is de documentatie over de verschillende Nederlandse auteurs in de loop der jaren toegankelijker geworden. Er is niet alleen het Letterkundig Museum in Den Haag, waar veel schrijvers-nalatenschappen verzameld zijn, maar de literatuurwetenschapper kan ook hoe langer hoe beter gebruik maken van filmmateriaal, geluidsopnamen, microfiches van alle mogelijke publicaties, et cetera. De techniek maakt het mogelijk om van niet al te lang geleden overleden auteurs de beschikbare documentatie zonder veel moeite te overzien.

De reconstructie van de houding van de auteur tegenover zijn literaire, maatschappelijke en sociale context is een bezigheid die niet alleen voor de biograaf - de enkeling die in de gelegenheid is na jarenlang onderzoek een boek als Tweespalt te publiceren -, maar voor elke onderzoeker tot de vaste onderdelen van zijn studie behoren. Het kan weer, het mag weer, dus laten we het vooral doen! Auteurs als Nijhoff en Van Ostaijen zullen blijken persoonlijkheden te zijn van wie de meest interessante aspecten door de literatuurwetenschap ‘oude stijl’ - de stijl van Wellek en Warren en hun strenge volgelingen - verwaarloosd zijn. Er komt letterlijk weer leven in de brouwerij. Het is nu aan hen die over literatuur schrijven deze ontwikkeling verder uit te werken. Publicaties zoals Fontijns De Nederlandse schrijversbiografie kunnen daarbij stimulerend werken.

Overigens zijn de ontwikkelingen niet alleen vanuit wetenschappelijk oogpunt verheugend. Literatuurwetenschappers, die publiekelijk verslag doen van hun onderzoek, is vaak verweten dat hun werk de afstand tussen de literatuur en de lezers vergroot. Door in het literatuur-onderzoek te refereren aan geschiedenis, aan de maatschappij waaruit het kunstwerk voortkomt, kunnen de resultaten van de literatuurwetenschap wellicht iets van hun voor velen steriele imago afschudden.

Ondertussen is de toekomstige biograaf van Brakman natuurlijk geen stap verder. In veel extremere mate dan de meeste andere schrijvers fantaseert Brakman zijn eigen mythe bij elkaar. Of de biograaf zijn missie ooit voltooien zal, is dus maar de vraag. Fontijns De Nederlandse schrijversbiografie helpt hem niet uit de problemen. Daar is het boekje ook niet voor. Het belang ervan is algemener: het kan bijdragen aan het ontwikkelen van een hernieuwde, volwassen geworden belangstelling onder neerlandici voor biografische feiten in de breedste zin van het woord.

Thomas Vaessens