Vooys. Jaargang 10

[p. 176]

Het is maar literatuur...

Ido Weijers, Terug naar het behouden huis; Romanschrijvers en wetenschappers in de jaren vijftig. Uitgeverij SUA, prijs f 45,-

Het mooie van boeken is dat je je er eigenlijk niets van aan hoeft te trekken. Als iemand na het lezen van een zeer aangrijpend boek in tranen uitbarst kun je je er nog altijd afmaken met: ‘Ach kindje, het is toch maar literatuur’. De auteur werkt natuurlijk net zo hard aan die schijnwereld mee. De harde levenswaarheden die hij poneert zijn, als hij er op aangesproken wordt, niet van hemzelf maar van zijn personages. Op zo'n moment wordt de literatuur weer een spel en van elke verantwoordelijkheid heeft iedereen zijn handen afgetrokken. In elk geval zal geen wetenschapper geloofwaardig overkomen als hij zegt: ‘zo is het nu eenmaal, want ik heb het in een roman gelezen’.

Of toch? Ido Weijers probeert het in zijn boek Terug naar het behouden huis, het resultaat van het onderzoek dat hij als aio deed bij de vakgroep sociale wetenschappen van de juridische faculteit in Rotterdam. In dit boek onderzoekt hij de eerste tien jaar na de oorlog door het positieve wederopbouwverhaal van de Utrechtse School en het sceptische verhaal van de zogenaamde ‘landerigen’ (de auteurs Blaman, Hermans en Van het Reve) naast elkaar te leggen. Het archief wordt vergeleken met de straat.

Weijers verdedigt de opzet van zijn onderzoek - het betrekken van romans in een wetenschappelijk betoog - door te benadrukken dat hij de paradoxale tijd van vlak na de oorlog in een cultuurhistorisch perspectief wil plaatsen. Die tijd was er aan de ene kant sterk een van vernieuwing en verbetering, bij voorbeeld van werkomstandigheden, sociale voorzieningen, behuizing, et cetera, maar aan de andere kant ook van een voortzetting van het oude, verzuilde, conservatieve Nederland. Weijers is er niet alleen van overtuigd dat de romans van de genoemde auteurs het beeld van deze periode verrijken, maar ook dat er sprake is van een wisselwerking tussen de ‘landerigen’ en de Utrechtse School. De uitzichtloosheid van de schrijvers zou een reactie zijn op het geweldige en voor hen hypocriete optimisme van de leden van de Utrechtse School, die zich op hun beurt geroepen voelden die uitzichtloosheid te overschreeuwen met nog meer optimisme. Daarom is het zaak beide generaties te onderzoeken.

De Utrechtse School bestaat uit een groep wetenschappers - psychologen, pedagogen, psychiaters, criminologen en juristen - die na de oorlog toonaangevend op hun vakgebied zijn. Deze fenomenologisch georiënteerde intellectuelen willen de mens ‘als persoon in zijn situatie’ benaderen, en die mens in deze, nu zo losgeslagen wereld, de kans geven volkomen zichzelf te zijn. Ze zijn fel gekant tegen het positivisme, dat de mens ziet als een object, onderhevig aan wetmatigheden, los van de verhouding tot zijn omgeving. Voor de fenomenologen zijn juist de intuïtie en het voelen de bron van kennis waarmee zij tot het wezen van de mens kunnen doordringen. Zij willen de persoonin-zijn-wereld beschouwen, en persoon en wereld zijn slechts te begrijpen in hun onderling verband. Dat verklaart ook de nauwe samenwerking tussen de verschillende disciplines van de school. Daarnaast zijn ze op zoek naar een wetenschap die inzicht in het typisch menselijke probeert te verenigen met opvattingen over het ideale menselijke, en zo gaan ze dus niet alleen zuiver wetenschappelijk, maar ook vormend te werk. Hun ideaal is een gemeenschap die zich op algemeen christelijke waarden baseert, hetgeen wordt ingepast in hun wetenschappelijke ondervindingen. Deze gelovige deskundigen ontwikkelen zo een pastoraal project, gericht op de geestelijke wederopbouw van ons land.

Daartegenover staan dan de schrijvers Blaman, Hermans en Van het Reve, die in hun werk van zo weinig uitzicht getuigen dat de kritiek spreekt van ‘de landerigen’. In praktijk raken de twee werelden elkaar nauwelijks. De gevestigde intellectuelen zien literatuur eerder als een morele en esthetische oppepper, en Hermans, Blaman en Van het Reve doen daar niet echt aan mee. Van hun kant geven zij ook weinig blijk van belangstelling voor de nieuwe volksopvoeders. De twee generaties blijken aan een volslagen communicatiestoornis te lijden, en het is de enorme tegenstelling tussen hun wereldvisies die Weijers wil laten zien.

De Utrechtenaren bekleden gezaghebbende posities, al is dat dan niet in direct politiek opzicht. De

[p. 177]

heren zien de zorg voor de geestelijke volksgezondheid als een verantwoordelijkheid van de staat; in feite moet het volk opgevoed worden, en wel naar hun model. Het is niet voor niets dat zij in tal van - vaak katholieke - instanties en organisaties actief en vooraanstaand zijn; op vele maatschappelijke terreinen oefenen zij, vooral tussen 1949 en 1955, hun niet geringe invloed uit. Die erkenning is niet weggelegd voor de debuterende Hermans, Blaman en Van het Reve. Terwijl de leden van de Utrechtse School overal met open armen ontvangen worden en er een welwillend oor vinden, moeten de auteurs opboksen tegen negatieve kritieken en lage oplagecijfers. Pas aan het eind van de jaren vijftig krijgen ze een beetje erkenning, hoewel Eenzaam avontuur het ondanks - of dankzij - alles goed doet.

Zo is de intellectueel het geweten van de wereld - waarvan hij een duidelijk ideaalbeeld heeft - en de schrijver de getuige van een eigen, niet zo ideale wereld.

Weijers zet allereerst het wereldbeeld van de Forum-man Vestdijk naast dat van de psychiater Rümke. Hij doet dit om de culturele breuk tussen de Utrechtse kring en de auteurs in het juiste perspectief te plaatsen. Vestdijk zou noch tot de ene, noch tot de andere generatie behoren, hij staat als het ware tussen het pessimisme van Hermans, de ironie van Van het Reve, de scepsis van Blaman en het niet stuk te krijgen optimisme van de fenomenologen in. Hij verwerpt in De toekomst der religie de drukkende waarden van de christelijke traditie, maar ziet wel uitkomst, namelijk in de zelfontplooiing door het intellect.

Het eerste gedeelte van het boek is opgebouwd rond ‘het probleem van de man’, namelijk het feit dat hij moet strijden met zijn zuivere liefdegevoelens en zijn botte lust. Dit probleem wordt aangekaart door Rümke en Vestdijk, en zij zijn het er over eens dat dit een flink probleem is. Voor Vestdijk zit er niets anders op dan strenge ascese, om zo de problemen uit de weg gaan, maar dat is geheel tegen de overtuiging van de fenomenologen. Net als Rümke ziet ook Buytendijk de oplossing in de vrouw. Deze psycholoog zet in zijn boek De vrouw; Haar natuur, verschijning en bestaan. Een existentieel-psychologische studie zijn inzichten over haar en haar positie ten opzichte van de man uiteen. Weijers geeft een aardige samenvatting van de ideeën die Buytendijk hierin teberde brengt. Het lichamelijke en het geestelijke mogen niet gescheiden worden, maar de vrouw moet, omdat ze de genoemde mannelijke problemen niet kent, de man helpen om een evenwicht te vinden tussen zijn twee uitersten. De vrouw kan dat, omdat ze een rustpunt in het universum is, stabiel en onverstoorbaar.

Weijers laat nu aan de hand van Anna Blamans Eenzaam avontuur zien dat Blaman dit helemaal niet zo'n typisch mannelijk probleem vindt als de heren het voorstellen. Vrouwen worstelen met precies hetzelfde conflict, de Eva en de Maria in hun persoonlijkheid, en kunnen dus ook nooit een oplossing voor de man zijn.

De volgende tegenstelling die geponeerd wordt is die tussen de pedagoog Langeveld en de schrijvers Hermans en Van het Reve. Langeveld schreef in 1948 een rapport over de onmaatschappelijke jeugd, nadat daar door verschillende instituten onderzoek naar gedaan was. De massajeugd manifesteert zich als een ernstig probleem in de jaren vijftig. Het is zaak, zegt Langeveld, dat de jeugd opgroeit in de geborgen omgeving van het gezin, en een normale ontwikkeling tot een volwassen, onafhankelijke persoonlijkheid doormaakt. Het kind moet daartoe kunnen beschikken over zogenaamde ‘verborgen plaatsen’ in huis, plaatsen die voor het kind een eigen fantasie-betekenis krijgen. Die plaatsen zijn ook terug te vinden in de wereldliteratuur, stelt hij. Langeveld gaat hier dan wel voorbij aan het boek van Van het Reve, Werther Nieland. Niet zo verwonderlijk, want Van het Reve laat een heel andere kant van die bekende verborgen plaatsen zien, een kant die Langeveld dan weer niet zo noodzakelijk zal vinden. De ik-figuur in dit boek richt de zolder van zijn ouderlijk huis in tot ‘Het Betoverde Kasteel’. Hij doet dat niet slechts om er alleen te zijn en tussentijds zijn lid te hanteren, maar ook om er samen met leeftijdsgenoten te zijn, en met hen een club te vormen. De geheime plaats wordt gebruikt om er offerrituelen en geheime séances te laten plaatsvinden en staat in het teken van angst en verveling. Allerminst het veilige idee waar Langeveld op uit is dus.

Het laatste hoofdstuk handelt over de jurist Pompe, die de eigen verantwoordelijkheid van de mens benadrukt, en Hermans, die juist volledig

[p. 178]

aan die verantwoordelijkheid voorbijgaat. Pompe gaat er van uit dat de mens door een misdaad te plegen inbreuk doet op het in hem gestelde vertrouwen. Straf stelt hem in de gelegenheid dit vertrouwen weer terug te winnen. De meest ideale situatie zou zijn als een delinquent zich vrijwillig zou aanmelden voor een straf. In dit gedeelte maakt Weijers een rare gedachtenkronkel over de motivatie van Pompe om te pleiten voor gratie van de ‘vier van Breda’. Hij wil uitzoeken of dit nu ook stoelt op de gedachte van verantwoordelijkheid en goedmaken of niet. De situatie wordt voorgesteld als een vraag die langzaamaan beantwoord moet worden, maar dat komt de duidelijkheid niet ten goede, en ook de functionaliteit blijft wat hangen. Waarschijnlijk wil Weijers het patriarchale karakter van de jurist benadrukken, want het zou Pompe te doen zijn geweest Nederland te leren wat het is om ‘uw naaste lief te hebben en uw vijanden te vergeven’.

Die gedachte over persoonlijke verantwoordelijkheid wordt in elk geval geheel onderuit gehaald door Hermans, diede wereld alleen als ordeloos en chaotisch ziet, en verantwoordelijkheid in zijn romans voorstelt als een absurditeit. Zijn personages weten en begrijpen niet waarbij ze betrokken zijn, en zijn tevergeefs op zoek naar de waarheid (zoals bij voorbeeld Osewoudt in De donkere kamer van Damokles).

In zijn besluit concludeert Weijers dat de romanschrijvers uit de jaren vijftig de tegentoon zijn geweest van de toonaangevende fenomenologen. De twee generaties staan haaks op elkaar, iets wat volgens Weijers te vaak uit het oog wordt verloren. Duidelijke, vlot geschreven uiteenzettingen over de fenomenologen en hun opvattingen geven een goed en opvallend beeld van de jaren vijftig. Weijers mag zijn uitgebreide verdediging voor de opzet van het boek achterwege laten.

Christien Bok