Vooys. Jaargang 10

Gezellige schrijvers

C.B.F. Singeling, Gezellige schrijvers - Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800. Uitgeverij Rodopi, Amsterdam, 1991.

‘Zoo zag ik menigwerv’ een aantal waanpoeeten
Op rijm en maat gespitst, ten rechterstoel gezeten
Als Rhadamanten, met gerimpeld aangezicht
Hun hart verschansen voor den indruk van't gedicht
[...]
Die dagen zijn voorbij, die vijl is afgesleten!
De vrije Dichtkunst wrong haar leden uit die keten,
[...]’

Met deze woorden nam Willem Bilderdijk in 1811 afstand van de dichtgenootschappen, uit wier verstikkende greep de Nederlandse Dichtkunst zich eindelijk had weten te bevrijden. Zedenmeesters en ‘waanpoeeten’, gewapend met metrum en moraal, schrappend en schavend totdat ieder spoor van oorspronkelijkheid was weggevijld... Ongeïnspireerde versjes, gecreeerd door stoffige heren in duffe gezelschappen: Bilderdijks vernietigende oordeel zette de toon voor wat al spoedig het standaardrefrein over de gehele achttiende-eeuwse letterkunde zou zijn. Binnen de muren van het dichtgenootschap staarde men zich blind op rijm en maat, terwijl buiten de storm der vernieuwing reeds woedde.

Het is dit traditionele, eenzijdige beeld waarin C.B.F. Singeling met zijn proefschrift Gezellige schrijvers - Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800 nuances wil aanbrengen. In een chronologisch overzicht beschrijft Singeling opkomst, bloei en ondergang van de letterkundige genootschappelijkheid die, zo blijkt, meer omvatte dan dichtgenootschappen alleen.

Vertrekpunt van Singelings onderzoek is het jaar 1750 - pas vanaf dat moment begint de letterkundige genootschappelijkheid grotere vormen aan te nemen. Anders dan de rederijkerskamers - relicten uit vroeger eeuwen die nog tot het midden van de achttiende eeuw op het platteland floreerden - was het letterkundige genootschap een stadsaangelegenheid en een Verlichtingsprodukt bij uitstek. Ontstaan vanuit de sociabiliteitsgedachte, waarvan de achttiende-eeuwse maatschappij zozeer doordrongen was, sloot het letterkundige genootschap naadloos aan op de heersende poëticale opvattingen: ‘Literatuur was een kwestie van individuele schepping, het ware dichterschap was gebaseerd op individueel, uniek en aangeboren talent, maar dat talent kon enkel leiden tot goede literaire scheppingen indien het werd ontwikkeld door middel van studie, oefe-

[p. 112]

ning en ijver. Het ruwe talent moest worden gepolijst. Eigenzinnigheid en individualisme konden alleen maar een negatieve uitwerking hebben. Bestudering van het werk van andere dichters, luisteren naar de raadgevingen van meer ervaren collega's, zelfs eerste versies van gedichten op advies van anderen wijzigen - het waren onmisbare zaken voor de ontplooiing van het eigen talent.’ (pag. 215)

De genootschappen die werden opgericht in de jaren vijftig en zestig hadden een kritisch-beschouwend karakter. In deze genootschappen stond geenszins de creatie van literatuur centraal; veeleer legde men zich toe op een grondige studie van de letterkunde. De titels van de verhandelingen die in deze periode het licht zagen, geven een indruk van het terrein waarop de kritisch-beschouwende genootschappen zich begaven. Zo wijdden leden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde - belangrijkste exponent van deze vorm van letterkundige genootschappelijkheid - zich ondermeer aan ‘[...] 't woord Myn, zoals het voorkomt bij Clais Colyn en Boetius a' Bolswert’; ‘[...] verbasterde spreekwyzen en [...] verminkte plaatsen in oude schryvers’ en de vraag ‘Of Quentovicus, anders genaamd Wicuportur, Wijk bij Duurstede, gelegen in het Sticht van Utrecht geweest is’ (pag. 66/67). Geschiedenis, literatuur en filologie: de kritisch-beschouwende genootschappen exploreerden de letterkunde in de ruimste betekenis des woords.

Pas in 1772 werd, in Den Haag, het eerste letterkundig-creatieve genootschap opgericht: Kunstliefde spaart geen vlijt. Hiermee werd een nieuwe, buitengewoon succesvolle weg ingeslagen: al spoedig zouden velen het Haagse voorbeeld volgen. Genootschappen als Kunstliefde spaart geen vlijt en het Leidse Kunst wordt door arbeid verkreegen hadden een goed-geoliede organisatie en een vermogende achterban: met regelmaat konden ‘Proeven’ van genootschapspoëzie in druk verschijnen.

Echter: reeds in het laatste decennium van de achttiende eeuw begonnen de letterkundig-creatieve genootschappen aan belang in te boeten. Als eindpunt van zijn studie koos Singeling het jaar 1800: ‘[...] in dat jaar fuseren drie van de grootste genootschappen uit voorafgaande jaren - een teken dat de bloeitijd van dergelijke genootschappen voorbij was. Slechts enkele van hen overleven de eeuwwisseling.’ (pag. 14) Al met al volgden opkomst, bloei en ondergang van de zogenaamde dichtgenootschappen - die het latere beeld van de gehele achttiende-eeuwse letterkunde in zo'n belangrijke mate zouden kleuren - elkaar relatief snel op: in een periode van nog geen 3 decennia.

Het achttiende-eeuwse genootschapsleven werd tot nu toe vooral onderzocht door historici als Mijnhardt: in hun - algemenere - studies komen de specifieke kenmerken van de letterkundige genootschappen slechts zijdelings aan de orde. Met Gezellige schrijvers heeft Singeling de deur naar de letterkundige genootschappelijkheid voorgoed ontsloten. Het doel van zijn onderzoek - het chronologisch in kaart brengen van de verschillende vormen van letterkundige genootschappelijkheid, alsmede het analyseren van organisatie, ledenbestanden en activiteiten - brengt met name inventarisatie van gegevens met zich mee.

Bronnen voor deze gegevens waren onder andere literatuurgeschiedenissen, letterkundige en historische monografieën en contemporaine tijdschriften. Belangrijke leveranciers van feiten waren ook de handschrift- en archiefcollecties van bibliotheken en provincies. Hieruit heeft Singeling een schat aan - veelal tot nog toe onbekende - informatie opgegraven: ook letterkundige genootschappen die weinig of geen sporen in druk hebben achtergelaten konden zo door hem getraceerd worden. In totaal trof Singeling 38 zuiver letterkundige genootschappen aan; 25 hiervan lieten voldoende materiaal na voor verder onderzoek.

Deze 25 genootschappen verschilden onderling van aard, van grootte, van organisatievorm. De kritisch-beschouwende genootschappen recruteerden hun leden voornamelijk uit universitaire kringen en concentreerden zich op theoretische verhandelingen. De dichtgenootschappen werden bevolkt door leden van de hogere burgerstand - hier stond de creatie van poezie hoog in het vaandel. Er waren kleinschalige, gesloten genootschappen en grotere, meer op het publiek gerichte organisaties. Sommige genootschappen werkten nauw met elkaar samen (Singeling wijst in dit verband op de netwerken van meervoudige lidmaatschappen), andere ontplooiden hun activiteiten vrijwel in stilte.

[p. 113]

Singeling heeft dit complexe geheel inzichtelijk en toegankelijk gemaakt. Bijzondere vermelding verdienen de bijlagen. Bijlage I betreft een lijst van de onderzochte letterkundige genootschappen en hun (al dan niet in druk verschenen) produkten. De tweede bijlage biedt een overzicht van alle 1487 bij naam bekende leden en hun persoonlijke gegevens. Op eenvoudige wijze komt men zo bij voorbeeld te weten dat Bellamy van 2 genootschappen lid was; dat Bilderdijk tot 1789 in 4 letterkundige gezelschappen actief was en dat Feith maar liefst 6 genootschappen met zijn lidmaatschap vereerde. Voor eventueel nader onderzoek treft men in Gezellige schrijvers veel waardevolle informatie aan.

Zo'n mogelijk vervolgonderzoek zou zich kunnen richten op de produkten van de letterkundige genootschappen - deze komen er in Gezellige schrijvers enigszins bekaaid vanaf. In een afsluitend hoofdstuk geeft Singeling een (samenvattende) analyse van de diverse activiteiten die de gezelschappen tentoonspreidden: prijsvragen werden uitgeschreven, vergaderingen belegd, verhandelingen en gedichten geproduceerd en bijgeschaafd. De poëzie die de dichtgenootschappen voortbrachten had een moraliserend karakter: de inhoud was belangrijk, de vorm traditioneel, vaderland, deugd en godsdienst het favoriete trio. In verhandelingen werd literatuur zonder uitzondering filologisch benaderd. Vanaf 1780 signaleert Singeling echter een verandering in de poëticale opvattingen - zowel binnen als buiten de genootschappen. Belangstelling voor literair-esthetische theorie en de toenemende kritiek op het normatieve optreden van de dichtgenootschappen, zouden langzaam maar zeker de ondergang van de letterkundige genootschappelijkheid bewerkstelligen.

Een en ander is door Singeling nogal globaal weergegeven - primaire werken van genootschapsleden komen weinig aan bod. Een uitgebreide analyse van de literaire genootschapsprodukten valt echter ook buiten het kader van zijn proefschrift.

Dat Gezellige schrijvers ondanks het inventariserende karakter van het onderzoek zo'n uitstekend leesbaar en toegankelijk boek is, komt grotendeels op conto van Singelings voortreffelijke stijl. Mooie, soepele formuleringen blijven de lezer 234 pagina's lang prikkelen tot verder lezen - de auteur levert hiermee een bewonderenswaardige prestatie.

Singeling heeft met zijn proefschrift het traditionele beeld van dichtgenootschappen, zedenmeesters en ‘waanpoeeten’ zeker niet geheel en al willen wijzigen. Duidelijk is echter wel dat het standaardrefrein aan vervanging toe is: de gezellige schrijvers uit de tweede helft van de achttiende eeuw geven een melodieuzer, meerstemmig lied ten beste.

Iris Pronk.