Vooys. Jaargang 10

[p. 107]

recensie
Over Paul van Ostaijen.
Een reactie op De stad als tekst.

Jef Bogman, De stad als tekst. Over de compositie van Paul van Ostaijens Bezette stad. Uitgeverij Van Hezik-Fonds 90. Rotterdam 1991. Prijs f 39,50. ISBN 90 73260 05 1.

De visie op Paul van Ostaijens werk die Paul Hadermann in een tweetal studies heeft ontwikkeld, is door de literatuurwetenschap - lang niet altijd met bronvermelding - zonder veel kritiek overgenomen. De beide boeken zijn al meer dan twintig jaar oud. In 1965 verscheen De kringen naar binnen en vijf jaar later Het vuur in de verte.

Doordat Hadermann het oeuvre bespreekt in termen van Van Ostaijens eigen poëzie-theorie - termen van ‘vorm’ en ‘techniek’, is er een verwrongen beeld van de poëtica van de dichter ontstaan. Hij geldt als uitgesproken vertegenwoordiger van een hyper-autonomistische literatuur-opvatting, waarin voor maatschappelijk engagement geen plaats is. Na het verschijnen van zijn bundels Music hall en Het sienjaal zou Van Ostaijen zijn ‘naïeve’ idealisme ‘overwonnen’ hebben, waardoor hij zijn esthetische theorie van de ‘zuivere lyriek’ ontwikkelen kon. Het is echter maar de vraag of Van Ostaijens werk en diens biografie dit beeld bevestigen. Gedurende zijn hele leven, in zijn hele oeuvre geeft Van Ostaijen m.i. blijk van een geheel eigen, idealistische levens- en kunstopvatting. Het is te betwijfelen of Hadermanns boeken nog steeds kunnen gelden als basis van het onderzoek naar Van Ostaijens opvattingen en werk.

Sinds het verschijnen van Hadermanns studies heeft de literatuurwetenschap niet stilgestaan. Zo heeft het poëtica-onderzoek zich ontwikkeld. Dit heeft geresulteerd in studies naar de poëtica van verschillende auteurs van Van Ostaijens generatie. Nooit is Van Ostaijens poëtica echter opnieuw onder de loep genomen. Auteurs hebben zich beperkt tot kleinere publicaties, waarin men Hadermanns axiomata voor het Van Ostaijen-onderzoek (misschien wel onbewust) overgenomen heeft: de dichter wordt nog steeds gezien als de vertegenwoordiger bij uitstek van een on-maatschappelijke kunstvorm, de nihilist. Vreemd genoeg is het Hadermann zelf, die als eerste dit beeld genuanceerd heeft. In een artikel uit 1976 (‘Paul van Ostaijen and Der Sturm’) stelt hij dat in de Nagelaten gedichten een glimp van Van Ostaijens vroegere (humanitaire) idealen terugkeert. Deze vruchtbare suggestie zou nadere uitwerking verdienen.

Camera

In het onlangs verschenen proefschrift De stad als tekst van Jef Bogman wordt de compositie van de bundel Bezette stad uit 1921 geanalyseerd. Door bestudering van de typografie van de bundel en het intertextuele karakter van de tekst, probeert Bogman Van Ostaijens schrijf-strategie te achterhalen. Hij doet onderzoek naar de bronnen die de dichter gebruikte en naar de manier waarop hij ze gebruikte.

Bogman wijst in de bundel zeer veel gevallen van intertextualiteit aan. In hoofdstuk 3 doet hij verslag van zijn zoektocht naar de bronteksten waarin hij Bezette stad-citaten terugvond. Daardoor wordt op overtuigende wijze een vermoeden bevestigd, dat in de Van Ostaijen-literatuur al enkele malen uitgesproken is: Bezette stad staat stijf van de citaten. De bundel blijkt als het ware bij elkaar geraapt te zijn uit reclames, liedjes, programma-boekjes van cirkussen, boekomslagen, films et cetera. De tekst is opgebouwd uit kleine stukjes van het door de Duitsers bezette Antwerpen. Bogman heeft Bezette stad gelezen zoals de contemporaine lezer dat deed. Dat wil zeggen: met kennis van de context, waardoor allusies en citaten herkend worden.

Daarnaast leest Bogman de bundel vanuit het perspectief van de hedendaagse lezer; met inzicht in historische verbanden. Hij tracht op deze manier verbanden te leggen tussen Van Ostaijens schrijf-strategie en diens poëtica. De stadsstemmen die Van Ostaijen in Bezette stad aanhaalt, zorgen ervoor dat het moderne, hectische stadsleven in de poëzie weerspiegeld wordt. Voor de dichter diende de dynamiek, die het kenmerk is van de stad, ook eigen te zijn aan de kunst. ‘Dynamiek’ is het begrip dat Bogman centraal stelt in Van Ostaijens poëtica. Om te verduidelijken wat hij met ‘dynamiek’ precies bedoelt, gebruikt Bogman termen uit Bachtins romantheorie. Tegenover de monolo-

[p. 108]

gische tekst, waarin één stem de boventoon voert, staat in Bachtins terminologie de dialogische tekst. Daarin zijn verschillende, min of meer gelijkwaardige stemmen te onderscheiden. Bezette stad is volgens Bogman een dialogische (dynamische) tekst. Er is geen vertellend ‘personage’ aan het woord, maar er worden verschillende gelijkwaardige (stads)stemmen weergegeven. Bogman wijst erop dat Van Ostaijens schrijfstrategie leidt tot een aantasting van de traditionele orde. Zo wordt in de mengelmoes van citaten het bij de clerus niet geliefde medium film in het register van de bijbel ingevoerd, doordat de dichter flarden filmtekst in een context van bijbelallusies plaatst.

Dit lijkt mij een uiterst belangrijke constatering. In de dialogische tekst van Bezette stad worden oude hiërarchieën aangetast. De dichter heeft blijkbaar geen vrede met de maatschappij zoals ze is. Hierdoor wordt Van Ostaijens maatschappelijk engagement benadrukt. En dat is strijdig met het beeld van de na-oorlogse Van Ostaijen als hyper-autonomist, als wereldvreemde estheet. ‘In Bezette stad krijgen de symbolen en vertegenwoordigers van de traditionele macht het zwaar te verduren’, schrijft Bogman (p.53-54). Helaas laat hij het bij deze constatering. In het vervolg van zijn betoog over ‘dynamiek’ speelt ze eigenlijk geen rol.

De rol die Bogman toekent aan het begrip ‘dynamiek’ in Van Ostaijens poëtica is een andere. ‘Polyfonie’



en ‘decentralisering’ zijn termen die hij hanteert als synoniemen voor ‘dynamiek’. Het komt er in zijn optiek op neer dat in Van Ostaijens werk ‘de eigenheid van het materiaal waarmee gewerkt wordt niet ondergeschikt mag worden gemaakt aan één centrale idee’ (Bogman p.109). Het ontbreken van die ‘centrale idee’ is eigen aan de ‘dynamiek’ van de stad, die in de poëzie terecht moet komen.

Van Ostaijen zou volgens Bogman de dynamiek, die een wezenskenmerk is van de moderne stad, in de kunst willen vatten. Als dit juist zou zijn, dan beschrijft de dichter de stad: hij schept een gelijkend equivalent. Ik denk dat dit niet de dynamiek is die Van Ostaijen voor ogen heeft gestaan. Tot twee maal toe (op p.22 en op p.59) wijst Bogman erop dat Van Ostaijen Marinetti's ‘moderniteit’ verwierp, omdat de Italiaanse futurist niet veel verder kwam dan het beschrijven van moderniteiten. Van Ostaijen achtte dit procédé - in feite niets anders dan een ‘moderne’ onderwerpkeuze van de kunstenaar - niet voldoende. Om een werk ‘modern’ te doen zijn, was volgens Van Ostaijen méér nodig dan beschrijving. Bogman, die Van Ostaijens bezwaar tegen Marinetti kent, laat de dichter echter toch beschrijven. ‘Het is alsof de “ik” een camera met zich mee voert, die bijna zelfstandig (tekst)beelden verzamelt’, schrijft hij op pagina 61.

Bogman suggereert daarmee dat de dichter in Bezette stad voornamelijk kampt met een esthetisch probleem. Hij gaat na hoe de camera van Van Ostaijen werkt; hoe tegenstellingen in de tekst bij elkaar worden gebracht. Bogman maakt daarbij gebruik van ook door Van Ostaijen gebezigde termen van Kant: poëzie komt niet voort uit beleving (das Erlebnis), maar uit ervaring (die Erlebnis). Hij schrijft dan dat voor Van Ostaijen ‘de literaire tekst geen directe reactie [is] op bepaalde waarnemingen, maar een ver/bewerking van die waarnemingen’ (Bogman p.151). En: ‘In de gedichten worden gewaarwordingen of emoties niet in afgeronde beelden beschreven, maar veeleer uitgedrukt in een associatieve opeenstapeling van afzonderlijke elementen’ (Bogman p.143).

En daarmee zitten we weer middenin de specifieke poëzie-reflectie van Van Ostaijen, die des dichters eigenlijke intenties enigszins verbloemt.

[p. 109]

Van Van Ostaijens bemoeienis met de mensen en met de stad heeft Bogman de aandacht verlegd naar de esthetische problematiek van de weergave ervan. Hierdoor wordt er in De stad als tekst nauwelijks een poging gedaan het inmiddels traditionele Van Ostaijen-beeld te veranderen.

Dynamiek

Bogman constateert dat het dialogische karakter van de tekst in overeenstemming is met Van Ostaijens poëticale ideeën. Die overeenkomst bestaat, maar ze gaat verder dan Bogman veronderstelt. Hij vat de term ‘dialogisch’ zeer nauw op, namelijk als: geen uitsluitsel of antwoord gevend. Het is Van Ostaijen volgens Bogman in eerste instantie om de esthetiek van de associatie te doen; om de dynamiek van de dialoog in de stad. ‘In Bezette stad plaatst Van Ostaijen twee ideologieën tegenover elkaar: een katholiek-nationalistische [...] en een nihilistische [...]. Geen van beide [krijgt] de gelegenheid de ander te overheersen’ (Bogman p.156), schrijft hij. Kortom: meerdere stemmen van dezelfde status bepalen de aard van de tekst.

Dit geloof ik niet. Er is wel degelijk een voorkeur van de dichter. Het is de toegevoegde stem, die zijn antwoord geeft. De oude stem (de traditionele orde) laat zich weliswaar niet verdringen, maar ze ziet zichzelf geconfronteerd met een tegenstem. En die veelstemmigheid is de spreekbuis van de dichter, die zich tegen de maatschappij heeft gekeerd met als (veel te hoog gegrepen) doel haar te veranderen.

Er hebben zich, nu de Eerste Wereld Oorlog veel hoop verwoest heeft, nieuwe idealen aangediend. De tekst van Bezette stad geeft aan wat het karakter van deze idealen is. De kunst, de poëzie, de magie van het woord, die meer is dan esthetisch alleen, beïnvloedt de wereld en de manier waarop de wereld door de mensen bekeken wordt. Achter de werkelijkheid van het stadsdecor is door het woord een andere werkelijkheid waar te nemen. Een tweede, derde stem. Van Ostaijen suggereert en soort ‘tabula rasa’, dat voor een nieuwe, ‘vanzelf-sprekende schoonheid / zuiver / ongeweten’ plaats moet maken.

Natuurlijk, het zijn allemaal slechts aanzetten: pas in de Nagelaten gedichten zal Van Ostaijen zijn dichterlijke utopieën nader uitwerken. Toch toont de bundel Bezette stad het stadium van een ontwikkeling in Van Ostaijens oeuvre, waaraan Bogman voorbijgaat. De oorzaak hiervan is dat Bogmans conceptie van Van Ostaijens ‘dynamiek’ te beperkt is. Hoewel Bogman Bachtins terminologie aandraagt als verduidelijking, valt hij in dezelfde valkuil als Hadermann: ‘dynamiek’ is een term uit Van Ostaijens poëzie-theorie. In het te interpreteren poëtica-systeem van de dichter heeft ‘dynamiek’ een betekenis die breder is dan de betekenis die Bogman aan de term toekent.

Net als Hadermann gaat Bogman voorbij aan het idealistische, maatschappij-gerichte karakter van Van Ostaijens poëzie. Hij citeert een brief van Van Ostaijen aan Geo van Tichelen: ‘De natuurlike wereld interesseert me niet meer zó, ook niet in aktivistiese zin’ (Bogman p.26). Bogman had nóg wel een handvol brieffragmenten kunnen noemen, waarin Van Ostaijen zich op vergelijkbare wijze over de ‘natuurlike wereld’ uitlaat. Maar er is even weinig moeite nodig om in dezelfde brieven de nodige citaten te vinden, waarin de dichter zich over kunst uitlaat in termen van zijn maatschappelijke engagement. Hij beschrijft de ontwikkelingen in zijn denken over kunst veel minder onafhankelijk van zijn levensbeschouwelijke ideeën dan vaak, en ook door Bogman wordt verondersteld. Maar aanhalingen waaruit dit blijkt zijn in de Van Ostaijen-

[p. 110]

literatuur maar mondjesmaat terug te vinden. De axiomata van Hadermann creëeren blijkbaar andere zoeklichten.

Bogmans lezing van het essay ‘Over dynamiek’, waarop hij zijn dynamiek-conceptie baseert, is op dezelfde wijze selectief. ‘Dynamiek’, zo leest Bogman in dat essay, is ‘een al de huidige [kunst]richtingen [...] koncretiserende’ term. De nadruk wordt hiermee gelegd op de dynamiek als kenmerk van ‘het moderne’. Hij citeert uit ‘Over dynamiek’ echter niet de passage waarin Van Ostaijen schrijft dat de kunst slechts equivalent van het moderne, dynamische leven kan zijn, wanneer zij niet nabootst, maar ‘een scheppend wezen naast de natuur’ wordt. Dat scheppende wezen voegt iets toe aan de realiteit, namelijk de concretiseringen van de premissen, de idealen van de dichter. De tegenstem.

Van Ostaijen blijft de term ‘dynamiek’ gedurende zijn hele schrijversleven op deze wijze gebruiken: als productieve consequentie van het wordingsproces van het gedicht. In 1926, wanneer hij zijn ‘zuivere lyriek’ al heeft uitgevonden, koppelt Van Ostaijen dit type poëzie aan de dynamiek, waarover hij in 1917 al sprak. Zuivere lyriek, zo schrijft hij in een essay over Hubert Dubois, is de kunst van het wordende. Ze is niet statisch (het zijnde) maar dynamisch: het is scheppende kunst. En in de toekenning van scheppend vermogen aan de kunst is de idealist Van Ostaijen te herkennen. Het zijn weldegelijk de idealen van de dichter, die aan wat wij noemen de ‘hyper-autonomistische’ kunst van Van Ostaijen ten grondslag liggen. Van Ostaijens esthetica staat in dienst van zijn maatschappelijke opvatingen. Het ging de dichter in Bezette stad niet alleen om de confrontatie van stemmen, maar vooral om de tegenstem, die een nieuwe, utopische orde vertegenwoordigde. Die stem moest hoorbaar gemaakt worden. Dát was Van Ostaijens ethische drijfveer.

Toverlantaarn

Van Ostaijen probeerde in Bezette stad niet om de veelstemmige moderne stad te tekenen of weer te geven. Hij droeg geen (observerende) camera met zich mee, maar een (projecterende) toverlantaarn: het textuele filmmaterial dat hij bij elkaar brengt, levert een scenario op. Dit scenario voert, wanneer het eenmaal op papier staat, niet terug naar de werkelijkheid, waaruit de shots afkomstig zijn, maar naar een ándere, utopische werkelijkheid. Van Ostaijen suggereert een nieuwe stad; een alternatieve orde, die nauwelijks gelijkenis vertoont met het Antwerpen van 1914-1918. Van Ostaijens uitgangspunt is zeker niet realistisch; het is daarentegen idealistisch.

In zijn omschrijving van het begrip dynamiek maakt Bogman gebruik van Bachtins romantheorie. Het is jammer dat de auteur niet wat meer nadruk heeft gelegd op de ideologische aspecten van die theorie. Juist de koppeling tussen het woord en de maatschappij (‘het maatschappelijke leven van het woord buiten de werkplaats van de kunstenaar’) die deze theorie zo interessant maakt, is voor de poëtica van Van Ostaijen van belang.

Evenals de Van Ostaijen-vorsers die hem voorgingen, doet Bogman Van Ostaijens houding ten opzichte van de maatschappij af met ‘nihilisme’. Hij suggereert dat de dichter tegenover de heersende moraal slechts negatief nihilisme stelt - en dan nog: zonder te kiezen. Hiermee gaat Bogman voorbij aan een duidelijke positieve ontwikkeling in Van Ostaijens oeuvre. Hij stelt zich afkeurend en misschien nihilistisch op tegenover ‘Godsdienst & vorst & staat’, maar hij bouwt daarnaast aan iets nieuws, aan de verwezenlijking van de idealen die aan zijn dynamische poëzie ten grondslag liggen.

Net als Bogman schrijf ik ‘dynamische’ poëzie, want dynamiek is een belangrijke term in Van Ostaijen poëtica. Maar dan moet de term wel nader omschreven worden. Het dynamische gedicht dient in staat te zijn te bewegen en te doen bewegen. Het vervoert. Geen nihilisme, dus, want nihilisme is afbrekend; het vertegenwoordigt de stilstand. Dynamisch is slechts de beweging van Van Ostaijens utopisch denken. Van Ostaijens dynamiek is de dynamiek van het idealisme.

Bogman beschrijft hoe Van Ostaijen Bezette stad geschreven heeft, maar niet waarom de dichter het zo deed. Bogman geeft - niet als eerste! - een beschrijving van het ‘ambacht’; de esthetica van Van Ostaijen is zijn onderwerp. Hoewel dit onderzoek naar Van Ostaijens werk de uiterst interessante relatie tussen de dichter en de maatschappij zoals ge-

[p. 111]

zegd niet helemáal links liggen, volgt Bogman - juist op het punt waar Hadermanns werk het meest tekortschiet - de traditie van De kringen naar binnen.

Bogman brengt in zijn boek het nodige interessante materiaal aan het licht. De resultaten van zijn zoektocht in Van Ostaijens bronteksten voegen veel toe aan het beeld dat er bestond van de culturele context waarin het werk ontstond. Desondanks bevestigen Bogmans conclusies een onjuist beeld van de dichter. Ze zijn tezeer exclusief toegespitst op Van Ostaijens esthetica. En die is al vaak beschreven in dezelfde, misleidende termen. Voor de zoveelste keer haalt Bogman op p.149 het volgende Van Ostaijen-citaat aan: ‘Bezette stad was een vergif, als tegengif gebruikt. Het nihilisme van Bezette stad kureerde mij van een oneerlikheid, die ik eerlikheid waande, en van buitenlyriese hogeborst-zetterij’. Ik meen dat Van Ostaijen zijn lezers hier niet juist inlicht. Bezette stad speelt een constructieve rol in zijn oeuvre. Het is niet louter homeopatie, hoe aardig dat ook lijkt te kloppen. Het heilig ontzag van de auteurs voor Van Ostaijens poëzie-theoretische woorden heeft het onderzoek naar zijn werk en poëtica niet alléén maar goed gedaan.

Poëtica-onderzoek is interpretatie. Waarom durft men niet eens een keer een uitspraak van Van Ostaijen in twijfel te trekken?

Thomas Vaessens

In 1990 verscheen een prachtige uitgave van Bezette stad bij uitgeverij Van Hezik-Fonds 90. Dit is een zowel naar typografie als bind wijze nauwgezette heruitgave van de Bezette stad-uitgave uit 1921. Te bestellen bij de uitgever in Rotterdam; fax: 010 - 4 77 37 41. ISBN 90 73260 01 9