Vooys. Jaargang 10

[p. 76]

Tussen banaan en drama
ontmoeting met F. Springer
Iris Pronk

Den Haag schrijft geschiedenis door het raam van de tram: statige huizen en brede lanen trekken voorbij als dia's uit een onuitwisbaar verleden. Stad ‘boordevol Bordewijk en van Couperus overal een vleug’ - maar ik koers aan op het heden, op een ontmoeting met F. Springer. De tram houdt stil te Scheveningen: stad apart, en thuishaven voor veel personages uit zijn romans. De auteur zelf koos het - na tal van omzwervingen en zaken over zee - als (voorlopige) eindbestemming. Ik ben aangeland bij F. Springer, standplaats Scheveningen.

Schoorvoetend had de schrijver enige weken tevoren toegestemd in een gesprek: ‘Ik vind het altijd heel moeilijk om over mijn werkjes te praten.’ Sinds Springer in 1990 de boekenweek met Sterremeer opluisterde, is de betrekkelijke stilte rond zijn werk doorbroken. Sterremeer kreeg uiteraard veel aandacht, en ook het onlangs verschenen Teheran, een zwanezang werd uitgebreid gerecenseerd. ‘Literaire poeha’ en gewichtigdoenerij is echter niet aan hem besteed: ‘verwacht van mij geen “sweeping statements” over schrijverschap enzo,’ luidde zijn waarschuwing vooraf.

Madurodam

Vanuit zijn raam ziet Springer neer op Madurodam - Holland op z'n kleinst, in schril contrast met de exotische ‘setting’ van zijn verhalen. ‘Een dergelijk uitzicht is goed voor je relativeringsvermogen,’ grinnikt hij. Madurodam of de Baliemvallei, Scheveningen of Teheran: als diplomaat heeft Springer veel van de wereld gezien - en ook veel van de wereld leren relativeren.

‘In het vak van diplomaat kun je niet geëmotioneerd zijn: je moet analytisch, vooral praktisch te werk gaan. Pragmatisch: wat kan ik doen? Wat moet mijn regering weten? Hoe krijg ik landgenoten hier weg? Ik ben in mijn werk van ellendeplaats naar ellendeplaats gegaan en moest daar wel op een nuchtere, afstandelijke manier tegenover staan. Een soort overleefhouding; emoties voel je wel, maar je kunt ze niet laten meespelen.’

In Bougainville, de roman waarvoor Springer in 1981 de F. Bordewijkprijs ontving, noteert Tommie Vaulant in zijn dagboek: ‘Afstand nemen, relativeren, jezelf bijna weg relativeren, dat is de enige manier om er iets van te maken, op papier en ook elders.’

‘Het is mij wel eens kwalijk genomen dat ik te afstandelijk over allerlei gruwelijkheden schreef. Dat is nu eenmaal mijn karakter en mijn benadering van het schrijven: zo onderkoeld, afstandelijk en kort mogelijk het een en ander neer zetten. Ik ben erg tegen bombast en zware woorden. Ik wil iemand of iets niet meteen omhelzen, maar voorzichtig, ironisch benaderen. Met ironie kun je een heleboel uitdrukken - ook gevoel.’

‘Als schrijver in Nederland moet je ontzettend uitkijken met het ten toon spreiden van humor. Dat is eigenlijk “not done”, en helemaal niet als je over tragische gebeurtenissen schrijft. In de Angelsaksische literatuur is die lichte toets veel meer ingebakken; ik voel me daar dan ook erg aan verwant. Hier is het moeilijk: vreselijke dingen be-schrijven op een toontje alsof er een kerel met een fiets over een banaan uitglijdt...’

Tussen de regels door, tussen banaan en drama weerklinkt in Springers werk een onuitsprekelijke weemoed: ‘Die voel je de ene keer sterker dan de andere keer. In mijn werk komen personages voor die in exotische gebieden op zichzelf zijn aangewezen en daardoor meer aan mijmeren toekomen. Dan kan de weemoed wel toeslaan: het is allemaal niet geworden wat ik gehoopt had dat het zou worden. Driekwart is illusie gebleken... Als je dat weemoed wilt noemen, dan speelt dat in mijn werk wel een belangrijke rol.’

Don Quichot

Met mensen die illusies en idealen najagen, loopt het in de romans van Springer slecht af. Opa De Leeuw in Bougainville - een Multatuli-vereerder

[p. 77]

die prat gaat op het (onbewezen) feit dat hij ‘met Mata Hari ter kooi is gegaan’ - eindigt zijn strijd tegen de onderdrukking van de Javaan in een kale cel: naakt, dronken en voor gek versleten. Gerard Dubba, de hartveroverende zendeling in Schimmen rond de Parula (1966), wordt op Bloedzuigereiland geconfronteerd met een cultuur die nog lang niet rijp is voor de blijde boodschap. Zijn onderricht



aan Zefo's krijgers mondt uit in een wel erg letterlijke interpretatie van de bijbel: Dubba wordt gekruisigd.

‘Aan een figuur als Dubba ben ik zelf erg gehecht: ik vond het heel erg dat het zo met hem afliep. Het zou de uiterste consequentie kunnen zijn van een plastische boodschap als de kruisiging: door het kruisigen heeft de lieve Heer onze zonden op zich genomen en kunnen wij het paradijs in. Als je dan heel praktisch bent ingesteld, dan denk je: laten wij hem eens even een stukkie helpen. Hoe vlugger hoe beter...’

‘Dubba is een soort Don Quichot: iemand die heel idealistisch bezig is. Idealisten worden echter vaak onderuit gehaald, het blijft vechten tegen windmolens. Ik hou erg van dit soort mensen, maar bij mij krijgt toch de pragmatische, realistische benadering de overhand. Ik denk dan: dat kan nooit iets worden in deze rotte wereld.’

Springer loopt naar zijn boekenkast, om even later met een roodgekaft boek terug te keren: ‘En weet je wat het gekke is: die Dubba's bestaan!’ Het rode boek blijkt een bijbel, vertaald in het ‘Lower Grand Valley Dani’, de taal die wordt gesproken door zo'n 50.000 mensen in het benedengebied van de Baliem-vallei (Nieuw-Guinea). Het is het levenswerk van een zendeling die Springer 28 jaar geleden in de bergen van Irian, Nieuw Guinea ontmoette. Toen al was deze ‘Don Quichot’ sinds jaren in de weer met taal, boodschap en bevolking - nu, een half mensenleven later, is zijn werk voltooid. Met de Dani-bijbel in zijn handen verzucht Springer: ‘Ik heb enorme bewondering voor de Ausdauer en het geloof van zo iemand: 35 jaar lang aan het einde van de wereld aan zoiets werken - en dan niet voor een miljoenenpubliek, maar voor 2 of 3 stammen... Het heeft iets tragisch: zo'n man is een idioot, een freak, een bezetene van een boodschap. Het is in elk geval een fascinerend verschijnsel, waarover ik ook met plezier heb geschreven.’

Heldenepos

Springer raakt op dreef; enthousiast verhaalt hij van zijn ambtsperiode in Nieuw-Guinea: ‘Die tijd in Nieuw-Guinea is een heel belangrijk deel van mijn leven. Door de confrontatie met een totaal andere cultuur kom je tot de ontdekking dat je zelf geen sodemieter voorstelt met al je geweldige verworvenheden en technieken. Je staat machteloos tegenover volk en land, het maakt je heel klein.’ Als argeloze bestuursambtenaar kwam hij in aanraking met de mythen van de primitieve bevolking: ‘Zij geloofden dat er andere wezens waren - in de hemel ofzo - en die waren wit. Deze witte wezens werden beschouwd als hogere schepsels, onschendbaar, engelen zouden wij zeggen. De eerste blanken die in deze gebieden kwamen - in een zilveren vogel! - vervulden zonder dat zij het wisten de profetieën van de medicijnmannen. Zij kregen een rol toebedeeld die helemaal niet van de aarde was.’

Op verzoek van VPRO-radio zijn Springer en zijn vrouw onlangs naar de Baliemvallei teruggekeerd - voor hen een zeer emotioneel weerzien: ‘Het ging als een lopend vuurtje door de vallei dat wij terug waren, dus allerlei oude knakkers kwamen van heinde en verre lopen. Roerende ontmoetingen; wij werden binnengehaald als Mama en Bapa.’ In de afgelopen decennia bleek de Holland-

[p. 78]

se tijd in Nieuw-Guinea een heel eigen leven te zijn gaan leiden. Springer en zijn vrouw werden onthaald op epossen en gezangen ‘waarin anderen en ik heldenrollen spelen die we helemaal nooit vervuld hebben. We bleken opeens in de geschiedenis en legendevorming van stammen te zijn opgenomen.’

Geschiedschrijving of geschiedsvervalsing in de Baliem-vallei?

Teheran

In Teheran, een zwanezang is de geschiedschrijving een belangrijke rol toebedeeld. De roman speelt zich af in het Iran van 1979: de val van de Sjah, de machtsovername door Khomeini, de enorme omwenteling van redelijk modern land tot middeleeuws schrikbewind vormen het decor voor de belevenissen van kitsch-schrijver Toby Harrison. Consul Turfjager zegt op een gegeven moment tegen Toby Harrison: ‘Verder verwacht ik [...] dat jij als beroepsscribent de spannende gebeurtenissen hier ter stede waarvan wij ooggetuigen mogen zijn, nauwkeurig voor het nageslacht zult vastleggen.’ Even later voegt hij daaraan toe: ‘Wat mij betreft hoef je het met de exacte feiten niet zo nauw te nemen, je kunt gerust allerlei sappige bijkomstigheden uit je duim zuigen, ik zal je daarover nooit lastig vallen want volgens mij bestaat geschiedschrijving voor vijfenzeventig procent uit bij knappend haardvuur opgetekende indianenverhalen.’ Springer heeft de revolutie in Iran zelf van nabij meegemaakt: Teheran, een zwanezang is hiervan de weerslag. ‘De periode in Teheran heeft nogal indruk op me gemaakt, ik moest het van me afschrijven. Ik ben echter geen journalist, mijn verslag hoeft niet met de feiten te kloppen. Ieder maakt zijn eigen geschiedenis, verhaal, zijn eigen waarheid; daar verwijst die opmerking van Turfjager ook naar. Wel heb ik mijn best gedaan om de sfeer te pakken die op dat moment heerste: ik wilde in fictie-vorm illusteren hoe een stel buitenstaanders opeens “caught in the middle” is. Middenin een revolutie, en totaal geen benul van hoe de zaken verlopen. Je moest van de BBC in Londen, of van een trouwe bediende die op straat of in de bazaar het een en ander opving, horen wat er bij jou om de hoek gebeurde. Die elementen zijn vrij waarheidsgetrouw - ik wilde ze gebruiken als achtergrond.’

Teheran, een zwanezang werd door sommige recensenten bekritiseerd wat betreft de omvang: 374 pagina's, bijna vier maal zoveel als bij voorbeeld Tabee, New York. Waarom is Springer afgeweken van de bondigheid die zijn oeuvre tot nu toe kenmerkte? ‘Ik had nu eenmaal zoveel pagina's nodig om mijn verhaal te doen - het is jammer als men dat niet met me eens is. Je wordt ingedeeld door lezers en critici: dat is een vent die korte baan schrijft - een novelle, een roman van 150 pagina's, meer niet. En nu gaat hij er eens voor zitten en maakt een boek van bijna 400 pagina's - maar dat kan toch helemaal niet! Met zo'n boek zondig ik tegen de beeldvorming, het etiket klopt dan niet meer. Ik heb allerlei etiketten gekregen: novellist, Indische schrijver, diplomaat-schrijver ...’

Schrijven langs het leven

Springer krijgt regelmatig vragen over het waarheidsgehalte van zijn romans: ‘Dat is natuurlijk ook mijn eigen schuld: ik heb altijd vlak langs mijn leven heengeschreven.’ Al zijn romans en verhalen spelen zich af in de verre oorden, waar Springer heeft gewerkt; dikwijls zijn de hoofdpersonen werkzaam als diplomaat of bestuursambtenaar. ‘Vooral wat betreft de atmosfeer, het decor van een verhaal vind ik dat je moet schrijven over wat je zelf geroken, gezien hebt. Dat is voor mij - door mijn vak - onherroepelijk buiten de deur geweest. Het toeval (in dit geval de minister van Buitenlandse Zaken) heeft bepaald waar ik terecht kwam - en indirekt dus ook waaraan ik elementen voor mijn romans ontleen. Dingen moeten voor mij een beetje grijpbaar zijn, dicht tegen mijn eigen werkelijkheid aan liggen.’

Vice versa betekende schrijven voor Springer: tijdelijk aan zijn eigen werkelijkheid ontvluchten. Soms was hij gestationeerd in van god verlaten uithoeken, waar buiten het dagelijks werk en de fles whiskey niets te doen was: ‘Vlak na de onafhankelijkheid heb ik twee jaar in Bangladesh gewerkt. Ik zat daar helemaal alleen, mijn gezin kon er niet bij zijn. Toen dacht ik: ik moet schrijven, om mijn gedachten af te leiden van waar ik de hele dag mee bezig ben geweest. Die functie heeft het voor mij altijd gehad. Geen hogere roeping ofzo; ik heb het gewoon nooit kunnen laten.’

Zijn romans en verhalen associeert hij sterk met de periodes waarin hij ze geschreven heeft, ‘waarin ik me echt moest vastklampen aan iets anders dan het werk. In de eenzaamheid werden mijn herinneringen ook veel scherper.’ Dolly uit Tabee, New York, geboren tijdens de verbanning in Ban-

[p. 79]

gladesh, heeft een speciaal plekje in zijn hart: ‘Ze ging steeds meer voor me betekenen, ik werd echt helemaal verliefd op haar.’ Andere werken zijn hem minder dierbaar, zoals Bericht uit Hollandia: ‘Die verhalen heb ik aus einem Guss geschreven, weggestuurd, die zijn verschenen en weer verdwenen. Ook De gladde paal van macht staat heel ver van me af, daar heb ik absoluut geen herinneringen aan.’ Deze politieke legende, waarin een primitief volk nu eens niet zwart is maar wit, kenschetst hij ruim 20 jaar na dato als ‘te thematisch, te veel in elkaar gezet.’

Sweeping statements

In het werk van Springer lopen nogal wat mislukte schrijvers rond, als papieren bewijsstukken voor de relativerende houding van hun schepper. Toby Harrison verpakt zijn leugens in bombastische wegwerpfrazen; Felix Sterremeer weet-ondanks heftig pogen ‘niet veel meer dan holle verzen op papier te zetten. ‘In Sterremeer laat ik zien dat het met iemand voor wie schrijven eten, drinken en ademen is, ook wel eens verkeerd kan gaan. Schrijven kun je niet forceren.’

Sweeping of niet, Springer doet wel degelijk uitspraken over ‘schrijverschap enzo’: ‘De eerste opdracht van een auteur is dat hij niet saai mag zijn. Het leven is al kort genoeg, je moet de mensen niet aan het hoofd zeuren. Ze noemen mij ook wel - verhalenverteller; dat vind ik een eretitel. Als mensen dan naar dubbele bodems zoeken, moeten ze dat zelf weten, die heb ik er niet zo ingelegd. Er is niets zo moeilijk als een goed verhaal vertellen dat niet al te saai is en dat een aantal mensen tot het einde toe uit wil lezen.’

Op de vraag wat zijn literaire inspiratiebronnen zijn, antwoordt Springer voorzichtig: ‘Als je namen noemt, dan blijven die je altijd achtervolgen. Bovendien verandert dat steeds: boeken en schrijvers groeien met je mee. Ik heb bepaalde werken altijd overal mee naar toegesleept. Soms keek ik er vier jaar niet in, soms dacht ik: gelukkig heb ik mijn Thomas Mann om de hoek staan.’ Springer heeft vooral bewondering voor de rasechte vertellers: Tsjechov, De Maupassant, Somerset Maugham. ‘Je leert van bepaalde schrijvers. Ik ben wat de techniek betreft een beetje schatplichtig aan De Maupassant. Het korte, het tekenen van karakters in een paar woorden, regels; de plots zoals hij die opbouwt - puur technisch gezien is zijn werk bijna perfect.’

Over zijn eigen schrijftechniek zegt Springer: ‘Ik schrijf langzaam, ik ben misschien wel vijf versies verder voordat ik het iemand lezen laat. Het handwerk gaat - nu ik uit de diplomatieke dienst ben - tegenwoordig wel sneller. Vroeger schreef ik in de weekends, de vakanties, onder- of tussen mijn werk door. Als ik eenmaal met een verhaal ben begonnen, dan blijft het me toch bezighouden.’

‘Zo'n verhaal wordt altijd anders dan ik in mijn hoofd had: personages nemen bepaalde beslissingen, voeren acties uit die ik toch niet helemaal voorzien had. Ik ga uit van een bepaald thema, personage of anecdote en ga dan nadenken over een plot: wie zal ik daarin laten meespelen. Personages komen vaak heel anders uit de verf.’

Met een blik naar buiten, waar de lucht grauwt over Scheveningen, verklaart Springer nog niet aan een ‘Haagse roman’ te denken. Vooraleerst staat er een werk op stapel, waarin herinneringen aan zijn jeugd te Java en de Japanse bezetting centraal staan. In Tabee, New York gaf hij hiertoe al een aanzet; een recente reis naar Java leverde nieuwe inspiratie. ‘Ik vroeg mij af: wat heb ik verdrongen, wat komt er terug nu ik weer in datzelfde milieu rondloop. Die dingen zullen in mijn volgende boek een rol spelen.’

En met de goedmoedige zelfspot, de relativerende ironie die schrijver en werk zozeer kenmerken, voegt hij hieraan toe: ‘Maar vrees niet: het wordt niet zo dik als Teheran, een zwanezang!’

Carel Jan Schneider werd geboren op 15 januari 1932 te Batavia. Als diplomaat was hij achteeenvolgens werkzaam in Nieuw-Guinea, New York, Bangkok, Brussel, Bangladesh, Den Haag, Iran, Angola, Straatsburg en de DDR. In 1989 zette hij een punt achter zijn diplomatieke carriere.
Onder het pseudoniem F. Springer debuteerde hij in 1962 met de verhalenbundel Bericht uit Hollandia.

Overige werken:

Schimmen rond de Parula (1966)

De gladde paal van macht (1969)

Tabee, New York (1974)

Zaken overzee (1977)

Bougainville (1981)

Quissama (1985)

Sterremeer (Boekenweekgeschenk 1990)

Teheran, een zwanezang (1991)