Vooys. Jaargang 10

Heraut en sprookspreker

W. van Anrooij, Spiegel van ridderschap. Heraut Gelre en zijn ereredes. Amsterdam, Prometheus 1990. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen I. f 49,90
T. Meder, Sprookspreker in Holland. Leven en werk van Willem van Hildegaersberch (ca. 1400). Amsterdam, Prometheus 1991. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen II. f 95,-

Willem III

Wanneer tegenwoordig in onze contreien een vorst sterft berichten de kranten daarover, naar verloop van tijd verschijnen er gedenkboeken en historische studies, maar de vorst zal niet snel het onderwerp worden van literatuur. In de veertiende eeuw lag dat anders. In 1337 stierf graaf Willem III van Holland. Een halve eeuw later werd de lof van deze graaf, met de bijnaam de Goede, onder andere gezongen in het werk van de sprookspreker Willem van Hildegaersberch en de heraut Gelre.

Het gedicht Van tregiment van goeden heren van Willem van Hildegaersberch handelt over het landsbestuur. Hildegaersberch zet uiteen dat een machtig heer de slechten bestraft en de goeden beschermt en zo zorgt voor rust in het land. Een machtig heer van goede zeden is daarom voor zijn volk een zegen. Volgens Hildegaersberch was er in Holland een tijd geleden zo'n heer:

[p. 50]

 

Dies ghelijc vel hier te voren

 

Van enen heer van hogher waerde,

 

Die soe berechte mitten zwaerde

 

Sijn volck, tlant, die coopman mede,

 

Datter pays was ende vrede

 

Binnen sinen lande al omtrent.

Deze heer, hoogstwaarschijnlijk wordt op Willem III gedoeld (Meder, p. 221-223), had dus door wijs en krachtdadig bestuur gezorgd voor rust in Holland. Maar na zijn dood begon de narigheid: het land veranderde in een ‘wout sonder ghenade’. Pas toen een jonge heer aan de macht kwam, vermoedelijk wordt Willem V (1349-1389) bedoeld, kon het volk weer veilig over straat. Aldus Willem van Hildegaersberch.

Heraut Gelre schrijft over graaf Willem III in zijn ‘erecyclus’. In deze gedichtencyclus heeft heraut Gelre, zogenaamd in opdracht van Vrou Ere, een aantal beschrijvingen van dappere ridders bijeengebracht. Zo vertelt Gelre hoe hij in een bos een beeldschone vrouw tegenkomt die hem een dadenbeschrijving geeft van een groot ridder. Zij roemt de grote moed van deze ridder, diens vechtkunst en ridderlijk gedrag. Haar conclusie is:

Wair veel der heren siins geliic,
Die werelt souts te beter siin.

Tenslotte beschrijft zij nauwkeurig het heraldische wapen van deze ridder (zie afbeelding), dat ingewijden herkend zullen hebben als het wapen van Willem III. Gelre zegt dat hij daarna afscheid nam van deze lieflijke dame. In de rest van de erecyclus volgen nog meer biografieën van navolgenswaardige ridders.

Het werk van de aangehaalde sprookspreker en heraut staat centraal in de onlangs verschenen proefschriften van T. Meder en W. van Anrooij. De studies zijn verschenen als de eerste twee delen in de reeks ‘Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen’, die is opgezet in het kader van het gelijknamige Pionier-project dat in 1989 in Leiden is gestart. Dit onderzoeksproject onder leiding van prof. dr. F.P. van Oostrom, is gericht op de ‘plaatsing en interpretatie van Middelnederlandse letterkunde in haar oorspronkelijk verband van historisch functioneren.’ De toon is gezet door Van Oostroms Het woord van eer. Literatuur aan het Hollandse hof omstreeks 1400 (Amsterdam 1987). In dit zeer leesbare boek heeft hij aan elk van de bovengenoemde literatoren een hoofdstuk gewijd, zich daarbij beperkend tot hun literaire activiteiten aan het grafelijk hof in Den Haag. Heraut en sprookspreker hadden echter meer noten op hun zang. Willem van Hildegaersberch verdiende rondtrekkend door het land zijn brood met de voordracht van zijn sproken: korte verhalende of betogende gedichten met een belerend of opvoedend oogmerk. Het Hollandse hof was maar één van zijn pleisterplaatsen; gezien de inhoud is het zeer waarschijnlijk dat hij Van tregiment van goeden heren hier ten gehore heeft gebracht. Heraut Gelre stond aanvankelijk als heraut in dienst van de hertog van Gelre. Uit deze periode dateert het Wapenboek Gelre waarin zijn gedicht op Willem III is opgenomen. Pas later trad hij in dienst van de Hollandse graaf, aan wiens hof hij de kronieken schreef die bij Van Oostrom centraal staan. Het zijn vooral de nog onderbelichte kanten van Gelre en Hildegaersberch die nu de nodige aandacht hebben gekregen.

Heraut

Claes Heynenzoon begon zijn carrière eenvoudig als bode, maar vanaf 1380 was hij de heraut van hertog Willem I van Gelre, zo blijkt uit de archiefstukken die Van Anrooij in zijn boek noemt. Als heraut had hij vele taken, zoals het overbrengen van boodschappen en het aankondigen van festiviteiten. Daardoor was hij te gast aan vele adellijke hoven. Daarnaast had hij een belangrijke rol bij de organisatie van toernooien. Hij nodigde de deelnemers uit, trad tijdens het toernooi als ceremoniemeester op en vertelde ondertussen aan het publiek allerlei wetenswaardigheden over de deelnemende ridders.

Om zich optimaal van zijn taken te kunnen kwijten, legde heraut Gelre vanaf circa 1395 het Wapenboek Gelre aan. Dit handschrift werd onder zijn handen een soort naslagwerk waarin systematisch de heraldische wapens van vele ridders werden afgebeeld. Bovendien nam heraut Gelre literatuur op in zijn wapenboek, zoals zijn gedicht op Willem III van Holland, dat hierboven genoemd is. In to-

[p. 51]

taal staan in het handschrift twaalf van dergelijke ereredes, korte gedichten waarin een ridder wordt geroemd en diens heraldische wapen wordt beschreven. De vraag naar publiek en functie van deze ereredes staat centraal in de studie van Van Anrooij.

Heraut Gelre schreef zijn gedichten voor een adellijk publiek aan het hof of in de stad. Afgaande op de herkomst van de geëerde ridders en de taalkleuring van de teksten kan men dat zelfs preciseren en zeggen dat heraut Gelre met zijn ereredes mikte op een publiek uit de streek tussen Maas en Rijn. Gelre lag in het noorden van dit gebied waar destijds een bloeiende riddercultuur heerste. Van Anrooij verbindt de publiekskeuze van heraut Gelre aan diens benoeming tot ‘wapenkoning van de Ruwieren’. Daarmee was hij de belangrijkste heraut in de streek tussen Maas en Rijn geworden en had hij de taak contacten te onderhouden met de ridders die in dit gebied woonden. Dit wapenkoningschap is in de ogen van Van Anrooij een belangrijke factor bij het ontstaan van het fraaie handschrift en de ereredes die er in staan. Of zoals

Van Anrooij het zegt: ‘Hij maakte van het Wapenboek Gelre een prestigieus ambtsdocument, met teksten en illustraties, waarmee hij als wapenkoning voor de dag kon komen, zowel bij collega's als bij zijn adellijk publiek’ (p. 114). Misschien is de aldus geconstrueerde historische ontstaanssituatie te mooi om waar te zijn. Immers, pas tien jaar nadat Claes Heynenzoon aan zijn wapenboek begon, hij was toen al in Hollandse dienst, wordt hij in bepaalde bronnen daadwerkelijk als wapenkoning genoemd. Bovendien laat hij nergens in zijn wapenboek de term ‘Ruwieren’ vallen.

De ereredes functioneerden voor het adellijk publiek van heraut Gelre als een ‘spiegel van ridderschap’: hieruit kon men leren hoe men zich, volgens de heraut, als ridder diende te gedragen. Ridderlijkheid is voor heraut Gelre bovenal dapperheid: een ridder moest zoveel mogelijk vechten en dan het liefst tegen heidenen. In veel ereredes wordt vermeld dat de geëerde ridder naar Pruisen was geweest, om van daaruit te vechten tegen de heidenen in Litouwen. Het blijkt dat dit een geliefde bezigheid was bij de veertiende-eeuwse adel: over de ridder Rutger Raitz schrijft heraut Gelre dat die maar liefst 32 van zulke kruistochten had ondernomen. De heraut had overigens zelf ook meerdere Pruisenreizen meegemaakt, zodat hij wist waarover hij dichtte.

De ereredes van heraut Gelre behoren tot een literair genre dat werd beoefend in grote delen van het Duitse Rijk, waar onze streken deel van uitmaakten. Van Anrooij heeft met zijn studie de cultuurhistorische achtergrond van deze teksten geschetst. Zonder kennis van deze achtergrond hebben de teksten weinig te zeggen en dat zal er ook de oorzaak van zijn dat dit genre, althans in Nederland, zo goed als ononderzocht is gebleven. Helaas worden de teksten zelf niet erg duidelijk behandeld door Van Anrooij, waardoor de lezer zich moeilijk een beeld vormt van dit genre. Dat is vooral jammer, omdat de teksten slechts in zeer ontoegankelijke edities voorhanden zijn.

Van Anrooij neemt de lezer van zijn boek mee op een indrukwekkende reis door vele vakgebieden, zoals de kunstgeschiedenis, de mentaliteitsgeschiedenis, de codicologie en de heraldiek. De reis is niet zonder gevaren, want de kans dat de lezer verstrikt zal raken in de vele namen en noten is niet denkbeeldig. Als men daaraan echter weet te ontsnappen zal men op deze reis zeer veel nieuws op zijn weg vinden en heeft men na afloop een indruk van een klein stukje van de veelzijdige laatmiddeleeuwse riddercultuur.

Sprookspreker

‘Moge deze studie een bijdrage leveren tot kennis van en inzicht in het werk van Willem van Hildegaersberch, tot herontdekking en herwaardering van zijn sproken, en tot voortgezet onderzoek’ (p. 3). Niet zonder reden spreekt Meder deze wens uit in de inleiding van zijn boek. Sinds Jonckbloet als eerste een Geschiedenis der middennederlandsche dichtkunst (1852-1854) schreef en daarin de sproken van Willem nu eens afdeed als ‘gerekt en droog’, dan weer als ‘hoogstlangdradig’, heeft het niet geboterd tussen de sprookspreker en de literatuurgeschiedschrijvers. De miskenning die Willem ten deel is gevallen, is voor Meder een belangrijke drijfveer geweest om een lijvige monografie aan hem te wijden waarin een poging wordt gedaan Willems werk van alle blaam te zuiveren. ‘Het kan niet langer opportuun worden geacht

[p. 52]

een letterkundig oeuvre te toetsen aan literair-esthetische maatstaven die in de betreffende periode niet aan de orde waren. [...] Zogauw we bij Hildegaersberch de waardering in zijn eigen tijd laten gelden - en wat is billijker dan dat? - en we bij hem niet meer in eerste instantie schone poëzie willen lezen dan is hij onze aandacht volop waard.’ (p. 10-11) Met een overgeleverd repertoire van maar liefst 120 gedichten vormt de sprookspreker een unieke en rijke bron voor literair-historisch en cultuur-historisch onderzoek.

De cultuurgeschiedenis komt bij Meder ruimschoots aan bod in twee hoofdstukken waarin antwoord gegeven wordt op de vraag: hoe dacht Willem over...? Uitgesplitst naar wereldse en geestelijke zaken, is de opzet min of meer encyclopedisch: aan de hand van lemma's als ‘het eerbegrip’, ‘de schalk’, maar ook ‘de priester’, ‘de sacramenten’, ‘het credo’ enzovoort, wordt de lezer in 200 pagina's binnengevoerd in de denkwereld van deze veertiende-eeuwer.

Gegevens over de levensloop van Willem zijn schaars. In de grafelijke rekeningen van het Hollandse hof te 's-Gravenhage is een dertigtal optredens geregistreerd, waaruit kan worden afgeleid dat hij als sprookspreker tussen 1380 en 1408 actief is geweest en graag optrad op het Binnenhof. Elders duikt de naam van de sprookspreker nog enkele malen op. In de Egmondse abdij, de steden Middelburg en Utrecht, en voor het reizende Gelderse hof in Leiden heeft hij acte de présence gegeven. Zijn naam verraadt bovendien zijn geboorteplaats: Hillegersberg bij Rotterdam. Over de verdere invulling van zijn biografie kan men, bij voorbeeld aan de hand van zijn werk, slechts speculeren: het oordeelkundige gebruik van scheepvaarttermen en zijn bezorgdheid om het wel en wee van kooplui vormen echter - zoals Meder opmerkt - ‘geen ondubbelzinnige aanwijzingen waaruit we zouden kunnen besluiten dat Willem [vroeger] zeeman of koopman is geweest’ (p.44).

In het hoofdstuk waarin zijn persoon aan de orde komt, wordt ook de inventaris opgemaakt van ‘Willems “geestelijke bagage”’. Het is boeiend om te zien dat Willem in de uitoefening van zijn beroep nog sterk afhankelijk was van mondelinge informatie. Het blijkt zelfs niet zo eenvoudig om overtuigend aan te tonen dat hij geletterd is geweest. Voor het vergaren van zijn stof leunde Hildegaersberch in ieder geval nog zwaar op zijn gehoor en geheugen: hij ontleende weliswaar aan teksten (onder meer werk van Boendale en Maerlant, Reinaerts Historie, de Bijbel), maar ging daarbij vaak af op zijn gehoor - je zou hier met een nieuwe term kunnen spreken van ‘auditieve intertextualiteit’. In het hoofdstuk over ‘Sproken en spreken’, waarin ook nader wordt ingegaan op de voordrachtsituatie, komt nog een orale dimensie van het sprooksprekersbestaan omstreeks 1400 aan de orde. Willem was dichter én voordrager, en daarom is een onderscheid tussen ‘eigen werk’ en ‘eigen repertoire’ tenminste in theorie op zijn plaats: niet alle gedichten die hij ten gehore bracht, hoeven van eigen vinding te zijn geweest en andersom is het niet noodzakelijk dat hij al zijn eigen sproken zelf heeft voorgedragen. In de praktijk blijkt het echter lastig om de bewaarde 120 sproken in dit opzicht te schiften.

Willem heeft veelvuldig aan adellijke hoven opgetreden, zoveel is wel met zekerheid af te leiden uit rekeningen en de inhoud van zijn overgeleverde werk. Meder benadrukt echter dat aan het nagenoeg ontbreken van gegevens die wijzen op een stedelijk publiek geen overhaaste conclusies mogen worden verbonden: er zijn wel degelijk enkele sproken die duiden op een doelgroep uit het stedelijk milieu - een mooi en overtuigend voorbeeld is de sproke Vanden boghe die door Meder met een stedelijke schutterij in verband wordt gebracht; verder tekent Meder aan dat voordrachten voor patriciërs in de regel niet in rekeningen werden opgetekend. Bovendien is het heel goed mogelijk dat de bewaarde sproken slechts een op een adellijke opdrachtgever (de Hollandse graaf Willem VI?) afgestemde selectie vormen uit Willems complete oeuvre, of liever, repertoire.

Meder onderkent - niet als eerste overigens - in de sproken van Willem een kritische houding ten opzichte van de maatschappelijke status quo, waarbij ook zijn adellijke publiek het moest ontgelden. Maar tegelijkertijd getuigt zijn werk van een grote dosis werkelijkheidszin en staat Willem ideologisch gezien in feite ‘restauratie’ van de gevestigde orde voor. Het was juist deze ‘horzelfunctie’ (de term is van Van Oostrom) die volgens Meder garant stond voor de grote waardering bij

[p. 53]

zijn publiek. Met die conclusie wordt Knuvelders misprijzende betiteling van Willem als ‘broodschrijver’ rechtgezet.

Wat de verdienste is van het boek kan ook als het bezwaar ervan gelden. De bij herhaling uitgesproken ‘moderne wetenschappelijke behoefte tot ordening en hanteerbaar maken van feitenmateriaal’ (p. 151, vgl. p. 170) krijgt gestalte in een encyclopedische taakopvatting. De keuze voor slechts één visie is doelbewust vermeden. De auteur spiegelt zich in dit opzicht aan Hildegaersberch die ‘in staat [was] om een bepaalde kwestie vanuit diverse invalshoeken te belichten, daarbij vaak variërend op een aantal vaste thema's en motieven’ (p. 524). Of zoals Meder zelf opmerkt: ‘wie met pek omgaat, wordt ermee besmet’ (p. 524). Dit volledigheidsstreven verdient natuurlijk waardering en maakt de studie tot een bruikbaar naslagwerk dat onmisbaar zal blijken bij verder onderzoek. Daar staat tegenover dat deze aanpak het boek voor de lezer onaantrekkelijk maakt. Sommige hoofdstukken zijn erg opsommend: er zit géén duidelijke lijn en véél herhaling in. En in wezen gaat de hele monografie daar enigszins onder gebukt. Bepaalde onderwerpen keren tot vervelens toe terug, zij het meestal net uit een iets ander standpunt benaderd. Voorbeelden hiervan zijn de fijnzinnige wijze waarop Willem zijn kritiek ventileert en de essentiële rol die de waarheid in zijn werk speelt.

De winst van Sprookspreker in Holland zit vooral in de meer gedetailleerde uitwerking van al door Van Oostrom geschetste contouren. Want wie het reeds genoemde Woord van eer gelezen heeft, zal Meders visie op de sprookspreker weinig verrassend voorkomen. Deze doublure op de hoofdlijnen is een nadelig gevolg van de gekozen werkwijze waarbij de synthese voorafging aan de monografie.

Heraut versus sprookspreker

Terug naar de beide gedichten over Willem III. Het is boeiend om te zien hoe de twee dichters in sproke en ererede bij hun tekening van dezelfde historische persoon verschillende nuances aanbrengen. Maar er is ook gelijkenis. Om te beginnen kan gewezen worden op een retorische overeenkomst tussen de ererede en sproke over Willem III: de naam van de persoon op wie in het gedicht gedoeld wordt, blijft in beide gevallen in het vage. Het gaat hier om een vaker toegepaste kunstgreep die verband lijkt te houden met de beoogde voordrachtsituatie - Van Anrooij spreekt zelfs van het spelkarakter van ereredes: de naam van de geëerde ridder wordt pas aan het eind genoemd, zodat de luisteraars tijdens de voordracht kunnen raden naar zijn identiteit. Zo worden in de ererede op Willem III eerst zijn daden beschreven, daarna zijn wapen en voor wie het dan nog niet weet, ook nog het gebied waarover hij heerste:

Henegouwen inde Zeelant,
Hollant, Vrieslant dat is siin.

Inhoudelijke overeenkomst vertonen beide dichters in de projectie van hun ideaal in het verleden. Heraut Gelre roemt in zijn ereredes slechts overleden ridders (lauda post mortem), de meeste, zoals Willem III, zijn zelfs al tientallen jaren dood. Hildegaersberch verzucht in het gedicht Een disputacie:

By ouden tyden hier te voren,
Doe die werlt beter was

Karakteristiek voor de verschillende functies die de heraut en de sprookspreker voor hun publiek vervulden is de afwijkende invulling die zij geven aan de voorbeeldigheid van Willem III. Hildegaersberch legt de nadruk op de bestuurlijke kwaliteiten van de graaf, die daarmee voor ‘pais en vree’ in zijn gebieden zorgde. Heraut Gelre geeft de ridderlijke zijde van Willem III reliëf, onder meer door diens heldhaftige daden en zijn heraldische wapen te beschrijven. Het is zeer wel denkbaar dat beide dichters met hun gedichten over Willem III aan hetzelfde Hollandse hof hebben opgetreden, en daar een complementaire visie hebben uitgedragen, zonder elkaar nu meteen tegen te spreken. In dat geval werd dezelfde ‘mecenas’ met verschillende zienswijzen geconfronteerd die elkaar aanvulden.

Heraut en sprookspreker

Volgens de moderne (door de romantiek gekleurde) literaire norm is het werk van Willem van

[p. 54]

Hildegaersberch en heraut Gelre weinig appetijtelijk, wat heeft geleid tot de marginalisering van beide dichters in de literatuurgeschiedschrijving. Dat het werk van deze onbeminde dichters nu bedeeld is met twee dissertaties vloeit voort uit de betrekkelijk nieuwe opvatting dat moderne esthetische maatstaven niet richtinggevend mogen zijn voor literairhistorisch onderzoek. Overeenkomstig de inzichten van het moderne mecenaatsonderzoek en in de lijn van het Leidse onderzoeksproject, besteden beide boeken veel aandacht aan de historische ontstaanssituatie van de literatuur. Daarbij wordt duidelijk dat deze inhaalmanoeuvre gedeeltelijk ten koste gaat van de aandacht voor strikt literaire aspecten.

Tot slot een opmerking over de presentatie van de studies. De leek die Eco's De naam van de roos heeft gelezen, zal op grond van de veelbelovende flapteksten en de vlotte vormgeving snel geneigd zijn beide boeken aan te schaffen. Deze argeloze lezer zal echter door de wetenschappelijke benadering, de overvloed aan noten en bijlagen gemakkelijk het spoor bijster raken. Wij vrezen dat de uitspraak in de tiende stelling bij Van Anrooijs proefschrift met deze twee boeken moeilijk weerlegd kan worden. Deze stelling luidde:

‘De uitspraak dat “dikke boeken over de middeleeuwen” wel gekocht, maar niet gelezen worden berust niet op onderzoek en is dus van intuïtieve aard.’

Ondertussen boekt de studie van de Middelnederlandse letterkunde vooruitgang met deze ‘dikke boeken’.

Erwin Mantingh en Remco Sleiderink