Vooys. Jaargang 10

Groeten uit Nijmegen

Het plezier van de tekst. Vijf letterkundige bijdragen Siem Bakker et. al. Uitgeverij Quine - Nijmeegse reeks dl. 3. f 24,75. ISBN 90-73042-05-4.

Het plezier van de tekst - door vier onderzoekers van de Nijmeegse universiteit gekozen tot titel voor een bundeltje letterkundige bijdragen voor een groter publiek - is onlosmakelijk verbonden aan de naam van Roland Barthes. In 1973 publiceerde hij Le plaisir du texte, door de Nederlandse vertaling terecht aangeduid als de ‘klassiek geworden verdediging van het plezier van de tekst tegen de onverschillige bejegening door de wetenschap en de liefdeloze puriteinse behandeling door de ideologie.’ ‘Het plezier van de tekst’ is een dubbelzinnige uitdrukking. Het brengt de geijkte betekenis van ‘tekst’ aan het wankelen: de tekst wordt een instantie die zowel plezier bezorgt aan

[p. 47]

degene die hem leest, als plezier heeft in zichzelf, plezier produceert. Hij is actief en passief tegelijkertijd, subject en object. De tekst is niet langer meer het willoze onderwerp van studie, maar kent én geeft genot, verlangens en plezier (lust). Dit is ongeveer wat Barthes voor ogen zweefde toen hij Le plaisir du texte schreef. Ik schrijf: ‘voor ogen zweefde’, omdat ook Barthes niet precies wist, en ook niet precies wilde definiëren wat dat plezier, de lust, het genot, het verlangen en niet te vergeten: de tekst, zijn:

‘Als ik met plezier deze zin, dat verhaal of dit woord lees, dan komt dat doordat zij in plezier geschreven zijn (dit plezier is niet in tegenspraak met het gesteun van de schrijver). Maar het tegendeel? In het plezier schrijven, verzekert dat mij - mij, de schrijver - van het plezier van mijn lezer? Geenszins. Die lezer moet ik zoeken (“versieren”) zonder te weten waar hij is. Een ruimte van genot wordt zo gecreëerd. Niet de “persoon” van de ander heb ik nodig, maar de ruimte: de mogelijkheid van een dialectiek van het verlangen, van een onvoorspelbaarheid van het genot: opdat de kaarten niet geschud zijn, opdat het tot een spel komt’ (p. 8/9).

Met deze ‘betekenis’ van Barthes in mijn achterhoofd en nieuwsgierig naar hoe men het grotere publiek wilde bereiken, begon ik aan Het plezier van de tekst. Een vijftal letterkundige bijdragen over Vestdijk, Krol, Hermans, Boon en Gerhardt. Ik verwachtte spel, spanning, plezier, dialectiek, kortom: een creatieve, oorspronkelijke omgang met de tekst. (Hoewel het woord ‘omgang’ niet helemaal juist gekozen is: het suggereert een eenzijdige omgang van de lezer met de tekst. De tekst gaat ook met de lezer om. ‘Uitwisseling’ is wellicht beter.) Ik vermoedde al dat het niet helemaal in de trant van Barthes geschreven zou zijn: Nijmegen is geen Parijs en bovendien is het behoorlijk vaag hoe Barthes zich een tekst over een andere tekst voorstelt, waarin het verlangen en de dialectiek tussen alle betrokkenen de ruimte krijgen. Er werd - opmerkelijk genoeg - ook nergens gerefereerd aan Barthes. Maar waar ik in ieder geval op mocht rekenen waren plezierig leesbare teksten: niet voor niets stond er in het ‘Woord vooraf’ dat de onderzoekers



proberen ‘de lezer te laten delen in het plezier van de tekst.’

Ik begon met het opstel van Siem Bakker. Niet het eerste van de bundel, maar over een onderwerp dat mijn voorkeur en interesse heeft: Hermans. Het begin is niet veelbelovend en zeker niet spannend. Na de eerste zin lezen we reeds: ‘Er mag in dit soort romans bij wijze van spreken geen mus van het dak vallen zonder dat het een gevolg heeft. Het mag alleen geen gevolgen hebben, wanneer het de bedoeling van de auteur is.... - waarom zou ik verder citeren? De eerste de beste eerstejaars Nederlands kan invullen wat het vervolg van deze frase zal zijn geweest. Weinig oorspronkelijk van Bakker. Maar een nieuwe verwachting dient zich aan: waarschijnlijk zal Bakker na dit in alle opzichten clichématige begin - zo lezen we even verderop dat de romanschrijver volgens Hermans ‘een orde, zijn hoogst persoonlijke orde’ creëert, en dat in de hier te bespreken roman Een heilige van de horlogerie het perspectief, de motieven, de personages, de ruimte en de tijd zeer functioneel zijn (!)

[p. 48]

- waarschijnlijk zal Bakker op verrassende wijze al hetgeen al zo bekend is over Hermans in een nieuw licht stellen. Het saaie en overbekende begin zou dan slechts dienen om de tegenstellingen des te scherper te doen uitkomen. Nog niet uit het veld geslagen lees ik verder: ‘perspectivische misleiding’; ‘twee soorten personages’; ‘ruimtelijke en temporele symboliek’; ‘de titel’; ‘de omslagfoto’; ‘het motto’; ‘hoofdstuk 1’; ‘hoofdstuk 2’; ‘hoofdstuk 4’ (waar is hoofdstuk 3?); ‘hoofdstuk 5’ (waarvan de bespreking als volgt luidt: ‘Hier [in hoofdstuk 5] zijn enkele gegevens ondergebracht behorende bij de ontstaansgeschiedenis van de roman, die voor een deel te reconstrueren valt met behulp van Hermans' essaybundel Door gevaarlijke gekken omringd (1988). Ik [Bakker] bedoel hier de zelden bezochte musea en de koekoeksklok van Hermans' grootvader’ [?]; ‘hoofdstuk 6’....

Het opstel van Bakker kabbelt op deze wijze door. Hoofdstuk na hoofdstuk wordt onder de loep genomen, symbolen en metaforen worden aangewezen (en niet meer dan dat), net zoals de herhaling daarvan, er wordt af en toe wat gezegd over spiegeling en verdubbelingen (‘de verdubbelingen houden blijkbaar nooit meer op’) en wat dies meer zij, maar nergens vinden wij een interessant betoog waarin al de aangeduide zaken voor de lezer gaan leven, betekenis krijgen. Bakker (universitair docent Moderne Nederlandse letterkunde) komt niet verder dan: ‘Het is zoiets als het verschil tussen literatuur of film aan de ene kant en de alledaagse werkelijkheid aan de andere kant’. Zo zal het Bakker natuurlijk nooit lukken de lezer te laten delen in zijn onderzoekers-‘plezier’, laat staan de letterkunde toegankelijk te maken voor een breder publiek.

Enigszins ontgoocheld blader ik naar het essay van Ineke Bulte over Gerrit Krols kijk op vrouwen. Wellicht biedt zij meer (intellectueel) plezier dan Bakker. Maar ook hier volgt al snel de teleurstelling. Als u ooit wat van Krol gelezen heeft, dan weet u dat zijn werk niet al te eenvoudig geschreven is. De lezer moet zich moeizaam een weg banen door compacte, door witregels gescheiden stukken en stukjes tekst, waarbij de referenties naar een (fictieve) werkelijkheid vaak moeilijk in te schatten zijn. Daar komt bij dat Krol er niet voor terugdeinst wiskundige of anderszins logische zaken te verwerken waardoor de toegankelijkheid niet bevorderd wordt. Bulte lijkt van mening dat de lezer van Krols werk nog niet genoeg inspanning levert. In plaats van een verhelderend essay over het vrouwbeeld in Krols werk - waarover mijns inziens inderdaad veel te zeggen is - biedt zij de lezer een aantal stellingen, afgeleid uit het werk van Krol, gevolgd door een hoeveelheid citaten (aangeduid als ‘Bewijs vanuit de stilistiek’) uit datzelfde werk, waarna de lezer blijkbaar geacht wordt beide met elkaar in een zinvol verband te brengen, want dat doet Bulte niet. Dit levert bij voorbeeld het volgende staaltje van onleesbaarheid en onduidelijkheid op: ‘Bewijs uit de stilistiek voor de stelling dat “men heeft een hoed op of men heeft geen hoed op” méér equivalent is dan bijvoorbeeld “men heeft een broek aan of men heeft geen broek aan” [hoed- en broekuitspraken zijn van Krol], en tegelijk voor de stelling dat de term “vrouw” wordt vervangen door “niet-man”, en niet “man” door “niet-vrouw” [in het werk van Krol]’. Begrijpt u wat hier staat? Weet u hoe iets méér equivalent kan zijn dan iets anders? Ik begrijp dit niet. En het wordt mij allemaal nog veel onduidelijker wanneer ik de daarna gegeven citaten lees die dan het ‘bewijs vanuit de stilistiek’ moeten vormen. Eén ‘bewijsplaats’ zal ik u geven: ‘In Een Fries huilt niet lezen we dat het mogelijk is dat “een mens, hetzij man of vrouw” een hoed draagt (p. 38), maar Toch heb ik in het dagelijkse leven graag een hoed op, tenminste op papier’ (p. 24), en ‘Graag beschrijf ik dat ik daarbij een hoed draag’ (p. 25). Zie ook de allerlaatste zinnen.’ Dit verduidelijkt alles, niet waar? Een dergelijke werkwijze kan leuk zijn voor een avondje literair puzzelen, hoewel ik me afvraag wie er naar zo'n avondje zou komen, maar 't meest voor de hand liggende effect is toch echter dat de lezer afhaakt.

Bulte geeft een eigenaardige verantwoording voor haar werkwijze. Zij duidt deze aan, zoals gezegd, met de naam ‘stilistiek’. Een benaderingswijze van literatuur die zo eind jaren vijftig wel als afgedaan kon worden beschouwd. Je zou denken dat het dan toch enige uitleg vergt waarom zij nu juist voor de stilistiek kiest. Bulte houdt het echter hierbij: ‘Krol in 1983: “Ik ben geen consistent logisch denker, ik ga vooral stilistisch te keer. De lo-

[p. 49]

gica is niet van deze wereld en zij spreekt zich ook niet uit over de betekenis van de woorden [...]”. Wil ik [Bulte] de betekenis van Krols woorden achterhalen, dan moet ik dus eveneens stilistisch te werk gaan. Stilistiek is het wetenschappelijk onderzoek naar wat taalvormen doen in een bepaalde situatie en in hun betrokken zijn op die situatie.’ Dit is een wel erg gammele rechtvaardiging. Ten eerste lijkt Krols uitspraak mij een typisch schrijversstandpunt. De uitspraak zou ook gedaan kunnen zijn door Flaubert of Brakman, of elke andere stilisticus dan ook. Ten tweede geeft Bulte aan dat zij de betekenis van Krols woorden niet op een logische wijze wil achterhalen, maar door ze te beschouwen in hun context. Noem mij één literatuurbeschouwer die anders te werk gaat... Alleen zal die ook daadwerkelijk proberen de context te betrekken in zijn of haar betekenisgeving.

Ook Bulte leverde mij dus niet het plezier op dat mij beloofd was, maar slechts irritatie en ergernis.

De overige drie opstellen zijn niet veel beter. Harry Bekkering zwabbert in zijn bijdrage heen en weer om uiteindelijk tot deze veelzeggende conclusie te komen: ‘in wezen is het essay net zo ‘autobiografisch’ als Vestdijks bekendste roman [Terug tot Ina Damman].’ Het opstel van Antoon Schmitz over Vergeten straat - een samenvatting van zijn doctoraalscriptie - kan men welhaast beschouwen als een parafrase van Boons roman. Zelden zag ik een grotere dichtheid aan citaten in een letterkundig betoog. Aan hetzelfde euvel lijdt de tweede bijdrage van Bulte over een lang gedicht van Ida Gerhardt: veel parafrase waardoor onduidelijk is wat uit het gedicht afkomstig is en wat uit het hoofd van Bulte.

In Nederland zijn er niet veel uitgaven over het letterkundige vak, waarmee gemikt wordt op een breder publiek. Publicaties van universitaire onderzoekers vinden we meestal in vaktijdschriften. Dit is vanzelfsprekend noodzakelijk om de discussie op wetenschappelijk niveau te kunnen voeren, maar de kloof met de literatuurliefhebbers buiten de universiteit blijft daardoor wel bestaan. En ook nu is die kloof niet geslecht of versmald, er is eerder een averechts effect bereikt. De verwardheid van Bekkering, de saaiheid van Bakker, de onbegrijpelijkheid van Bulte, de braafheid van Schmitz en de miserabele manier van schrijven hebben de titel van het boek geen eer aangedaan. In plaats van de lezer te laten kennismaken met een spel, met de ruimte van plezier die een tekst kan bieden, ziet de lezer zich slechts geconfronteerd met onderzoekers die wellicht zelf nog enige stoffige binnenpret beleven aan hun bezigheden, maar die op geen enkele wijze in staat zijn dit ‘plezier’ over te brengen op de lezer. De dubbelzinnigheid van het plezier van de tekst is gereduceerd tot het egoïstische plezier van de onderzoeker.

Christine Brackmann