Vooys. Jaargang 10

[p. 31]

Het Bedrijf 2
De uitgeverij
‘Boeken uitgeven is het publiek verleiden.’
Charlotte Govaert en Francine Smink

Literaire uitgeverijen hebben een eigen ‘nestgeur’, zoals Theo Sontrop, voormalig directeur van De Arbeiderspers, dat eens omschreef. Het verschil tussen uitgeverijen wordt vooral bepaald door het fonds, het geheel van titels dat een uitgeverij uitgeeft. Maar wanneer en waarom worden bepaalde boeken uitgegeven, wie beslist daarover, op welke gronden? Hoe werkt een uitgever?

In deze tweede aflevering van de serie ‘Het bedrijf’ vertellen twee uitgevers over hun werk.

Uitgeverij Querido

Querido wordt wel omschreven als een sjiek, oud uitgevershuis, maar van Els van Eeden, directie-assistente van Querido, mag dat sjiek er wel af. Met onder andere De Arbeiderspers vormt Querido de uitgeversgroep Singel 262, die zelf weer onderdeel is van de Weekbladpers. Op een aantal gezamenlijke faciliteiten na, zoals de boekhouding en de verkoop, werken de uitgeverijen van Singel 262 zelfstandig. Querido geeft voornamelijk Nederlandse literaire werken en (vertaalde) kinderboeken uit. Een greep uit de fondslijst: Gerrit Achterberg, Hella Haasse, P.F. Thomése, C.O. Jellema, Marita Mathijsen, Gerrit Krol, Theun de Vries. De pockets van Querido, de Salamanders, zijn de oudste reeks in Nederland. In de serie Moderne Klassieken worden wel vertaalde boeken uitgegeven, maar de nadruk ligt op Nederlandse werken.

Directeur Ary Langbroek werkt samen met twee hoofdredacteuren, waarvan er één de kinderboeken voor zijn rekening neemt en een deel van het prozafonds, en de ander de poëzie, secundaire literatuur en de andere helft van het prozafonds. De taak van de hoofdredacteuren bestaat uit het begeleiden van auteurs en het lezen van manuscripten. Langbroek: ‘Wanneer de betreffende hoofdredacteur en ik een boek goed vinden, dan geven we het uit. De verwachting of iets commercieel een succes wordt speelt daarbij geen rol’. In een interview in de NRC zei hij: ‘Wanneer ik een manuscript onder ogen krijg, heb ik geen idee of het verkoopt, ik weet alleen: dit vind ik mooi of dit vind ik niet mooi.’ Kenmerkend voor Querido noemt Langbroek de vertrouwensrelatie met de auteurs. Alle auteurs krijgen evenveel aandacht, hoewel de één daar meer behoefte aan heeft dan de ander. Sommigen laten een manuscript al in een vroeg stadium lezen, anderen leveren het kant en klaar in. Langbroek vindt het belangrijk eerlijk te zijn tegen zijn auteurs; als een manuscript niet deugt zegt hij dat, hoe pijnlijk dat - zeker voor gevestigde schrijvers - ook is. Twee à drie keer per jaar wordt werk van een eigen schrijver geweigerd. ‘Je moet je schrijvers een beetje beschermen. Soms hebben ze geen idee van de kwaliteit van hun laatste werk, vinden ze het zwakker dan wat ze twee jaar geleden gedaan hebben. Maar de meesten vinden hun meest recente boek het mooist.’

De Wereldbibliotheek

Anders dan bij Querido bestaat het literaire fonds van de Wereldbibliotheek voor het overgrote deel uit vertaalde literatuur. Dit is niet van oudsher het geval; het eerste boek dat uitgegeven werd was Sara Burgerhart. Behalve literatuur geeft de Wereldbibliotheek non-fictie uit; een geschiedenisserie, een serie over filosofie en de reeks Wetenschap. Fictie neemt de grootste plaats in. Bekende auteurs van de Wereldbibliotheek zijn Isabel Allende en Alberto Moravia.

Wat het eerst opvalt aan de boeken van de Wereldbibliotheek is de uniforme vormgeving. Directeur en eigenaar Joos Kat: ‘In 1984 heb ik Joost van de Woestijne gevraagd om met een stijl te komen waar ik twintig jaar mee toe kon.’ Hij gelooft dat die uniforme vormgeving één van de sterke punten van zijn uitgeefbeleid is.

In de loop der jaren verzamelde Kat een groep van lezers om zich heen, die buitenlandse boeken leest die eventueel in aanmerking komen voor vertaling. Hun bevindingen noteren zij in een leesrapport. Zelf leest hij, indien voorhanden, een Engelse of Duitse vertaling, omdat hij anders geheel afhankelijk zou

[p. 32]

zijn van het oordeel van andere mensen. Kat geeft een boek uit wanneer de leesrapporten positief zijn én hij een bevredigend antwoord krijgt op de vraag: ‘Wat wordt de Nederlandse cultuur er beter van als dit boek vertaald wordt’. De plaats die een boek in de eigen cultuur inneemt is voor Kat nooit reden om uit te geven.

Wanneer een uitgever een buitenlands boek uit wil geven, moet hij de rechten van dat boek kopen. Hij doet daartoe een bod aan de auteur of diens vertegenwoordiger, de literaire agent. Slechts twee à drie procent van het totale aantal buitenlandse boeken dat jaarlijks bij de Wereldbibliotheek gelezen en beoordeeld wordt is interessant genoeg. De bedragen die voor de rechten betaald worden lopen uit-een van f 3.000.- tot f 25.000.-, het hoogste dat Kat ooit betaalde. ‘Maar,’ zegt hij, ‘The sky is the limit.’

Kat wil de vertaling zo snel mogelijk na de oorspronkelijke uitgave laten verschijnen, maar dat lukt zelden. ‘Het komt maar één keer per jaar voor dat een vertaling op tijd binnen is. In het contract dat met de vertaler gesloten wordt is weliswaar een ontbindende voorwaarde opgenomen, maar als uitgever heb je daar alleen jezelf mee. Uitgeven is met mensen omgaan die hun creatieve potentie aan jou lenen, je bent afhankelijk van mensen op een manier die je niet kunt afdwingen.’ Kat probeert zoveel mogelijk persoonlijk kennis te maken met zijn (potentiële) auteurs, hoewel dat gezien de afstand niet altijd realiseerbaar is. Maar als het even kan zoekt hij ze op of nodigt hij ze uit. ‘Wij willen een auteur uitgeven, en niet een boek. Als iemand een goed boek geschreven heeft en met de rest van zijn oeuvre kunnen we niets, dan hangt hij of zij aan een zijden draad.’ Ook kijkt hij naar de persoon van de eventueel uit te geven auteur. ‘Je moet ontdekken wat je uit het leven of de persoonlijkheid van een auteur kunt gebruiken om hem of haar in Nederland profiel te geven. Uitgeefen verkoopbeleid kun je niet van elkaar scheiden. Een boek uitgeven is het publiek verleiden tot kennisnemen van een boek en van de auteur. Boeken horen tenslotte bij de mensen thuis.’

Biechten bij de duivel

Beide uitgevers hebben vertegenwoordigers die contacten met de boekhandels onderhouden. Langbroek noemt het een voordeel dat Querido deel uitmaakt van Singel 262, omdat je samen sterker staat tegenover inkoopcombinaties van boekhandels. ‘De boekhandel is aan het klonteren. De Librisboekhandels, De bijenkorf, V&D, AKO, de Kluwerboekhandels zijn hele grote klanten die als inkopers een sterke onderhandelingspositie hebben. Als Libris zegt: “Ik wil dat boek wel hebben maar met vijftig procent korting”, dan is het buigen of barsten.’ Kat beaamt dat hij het op dit gebied als zelfstandige uitgever moeilijk heeft. Voor hem zijn juist de kleine boekhandels van belang. Beide uitgevers zeggen de signalen uit de boekhandel zeer serieus te nemen. Kat, zelf begonnen als boekverkoper, gaat wel eens met omslagontwerpen naar een boekhandel. Zelfs ‘uitgeefplannen’ wil hij daar wel eens bespreken.

Ook de boekenclubs zijn belangrijke afzetkanalen. Theo Sontrop omschreef het aanbieden van boeken bij een boekenclub eens als ‘bij de duivel te biecht gaan’. Wanneer een boekenclub een titel in het fonds opneemt, kan de uitgever de oplage vergroten. In ruil daarvoor bedingen de boekenclubs hoge kortingen, die tot zeventig procent kunnen oplopen. Er zijn uitgeverijen die voortbestaan bij de gratie van de boekenclubs, maar dat is niet het geval bij Querido en de Wereldbibliotheek.

Rampverhalen

Zowel Langbroek als Kat onderhouden zorgvuldig de contacten met literatuur-critici. Ze zijn beide van mening dat je als uitgever gerust een criticus mag bellen om te vragen waarom een bepaald boek nog niet gerecenseerd is. Maar of positieve recensies nu echt zorgen voor een betere verkoop? Het laatste boek van Van der Heijden vloog de winkels uit, maar Langbroek betwijfelt of dat door de paginagrote recensies kwam. ‘De mensen zaten op dat boek te wachten. In dezelfde tijd verschenen prachtige besprekingen van Zuidland van P.F. Thomése, maar daar zijn er weinig van verkocht. Je komt er nooit achter wat de impact van recensies is.’ Kat benadrukt dat de uitgeverijen ook van belang zijn voor de pers. ‘Hele katernen bestaan bij de gratie van boekuitgevers.’ Een uitspraak van Fens hangt bij hem aan de muur: ‘Recensie-exemplaren zouden afgeschaft moeten worden uit respect voor het boek. Een boek hoor je te kopen!’ Kat benadrukt dat mondtot-mond reklame voor een boek altijd nog de beste reklame is. Hij heeft de neiging te geloven dat een goed boek zichzelf verkoopt. Maar het heeft wel goede begeleiding nodig, zegt hij, en een uitgever kan een goed boek zeker verpesten. Over het Van Dis-effect (auteurs die bij Van Dis aan tafel schuiven hebben hun kostje gekocht) heeft Kat een uitgesproken mening: het heeft alleen effect als er wat ‘gebeurt’ op het scherm. Hij kent rampverhalen van uitgevers wier auteur geen enkele indruk maakte, terwijl de herdruk van het boek al klaar lag.

[p. 33]

Uitgeven en uitgeven

Hoe zien beide uitgevers de toekomst? Ary Langbroek vindt het niet gemakkelijk iets te zeggen over de ontwikkelingen in uitgeverswereld. De ene uitgever wordt zelfstandig, andere uitgevers fuseren. Hij signaleert wel een proces van verschraling. ‘Vijftien jaar geleden verkochten we van een gewoon, aardig boek 3.000 exemplaren, die gingen zo de wereld in, en dat zijn er nu 1.500 of 1.000. Tegenwoordig verkopen we van minder titels veel meer exemplaren; bestsellers. Per saldo gaat het dus goed.’ Maar: ‘Poëzie had vijftien jaar geleden een oplage van 1.500 en daar verkochten we er dan 1.200 van, nu maken we een oplage van 750 en daarvan gaan er ongeveer 400 de wereld in. Het is schandelijk en het is niet te doorbreken.’ Ook Kat signaleert de trend dat uitgeverijen de produktie terugschroeven, en noemt Meulenhoff die van circa 140 titels terug is gegaan naar ongeveer 80 titels per jaar. Zelf wil hij per jaar niet meer dan twintig titels uitgeven.

Van C. Buddingh' is de uitspraak dat een uitgever meer om zijn inkomsten denkt dan om zijn uitgaven. Joos Kat is het daar op twee manieren niet mee eens. ‘Een uitgever denkt juist heel veel aan zijn uitgaven omdat ze hem zorgen baren. Een uitgever is een uitgever in twee opzichten: hij geeft geld uit en hij geeft boeken uit. Als hij geld verdient stopt hij het weer in zijn boeken. Uitgevers worden nooit rijk.’