Vooys. Jaargang 9

[p. 68]

V.
Hans Bertens

Afgelopen jaar werden er aan de Rijksuniversiteit Utrecht onder de titel Keyworks zesentwintig lunchpauze-lezingen gehouden over belangrijke werken uit de wereldliteratuur. Dit artikel over Thomas Pynchon, V. is een bewerking van één van die lezingen.

Thomas Pynchon (1937, Glen Cove, Long Island) wordt vrij algemeen gezien als de belangrijkste Amerikaanse schrijver van de jaren zestig en zeventig. Zijn eerste roman V., gepubliceerd in 1962, won de prijs voor het beste debuut van dat jaar en leidde tot felle controverses in literair-kritische kringen. The Crying of Lot 49 (1966), een novelle van duizelingwekkende complexiteit en vaart, bevestigde Pynchons talent, gedrevenheid en bizarre originaliteit. Met het monumentale Gravity's Rainbow (1974) - meer dan zevenhonderd pagina's, meer dan vierhonderd bij naam of toenaam genoemde figuren - werd hij onomstreden een van de grote Engelstalige auteurs van deze eeuw. De roman, die door velen wordt gezien als een laat-twintigste eeuwse pendant van het vroeg-twintigste eeuwse Ulysses van James Joyce, is lyrisch, obsceen, obscurantistisch, grotesk en paranoïde. Ze vormt een veelal beangstigend labyrint waarin een steeds meer voelbare dreiging wordt afgewisseld met slapstick-achtige scènes, een van Pynchons handelsmerken. Net als V. veroorzaakte Gravity's Rainbow grote beroering onder de Amerikaanse literaire critici, ook al omdat het bestuur van de stichting die de jaarlijkse Pulitzer prijzen toekent, ingreep toen de roman voor de Pulitzer prijs voor fictie werd genomineerd en Rainbow wegens obsceniteit van de prijs uitsloot. Na een lange stilte vol geruchten verscheen tenslotte in 1990 Vineland, dat door sommigen, bij voorbeeld de Engels-Indiase schrijver Salman Rushdie, met gejuich ontvangen werd, maar door anderen op voorzichtige kritiek werd onthaald. Die kritiek lijkt terecht: Vineland is niet meer dan een zwakke echo van de eerdere boeken, met name The Crying of Lot 49, dat zich eveneens in Californië afspeelt.

Pynchon is overigens niet alleen de belangrijkste Amerikaanse schrijver van de laatste dertig jaar, hij is ook - met afstand - de meest mysterieuze. Het is bekend dat hij een Bachelor's graad in de technische wetenschappen aan de befaamde Cornell University heeft behaald, het is ook bekend dat hij drie jaar als vrijwilliger bij de Amerikaanse marine heeft gediend en in de vroege jaren zestig bij de Boeing vliegtuigfabrieken in Seattle heeft gewerkt. Maar daarna loopt het spoor dood. Sinds de publicatie van V. heeft Pynchon zich niet meer in het openbaar - dus ook niet bij prijsuitreikingen -vertoond. Hij is nooit geïnterviewd, woon- of verblijfplaats zijn onbekend, zelfs de dossiers die zijn middelbare school en Cornell University over hem bijgehouden moeten hebben, zijn spoorloos verdwenen. Volgens de geruchten zou hij naar Mexico zijn uitgeweken. Als dat zo is, dan zal hij althans in de tweede helft van de jaren tachtig niet ver van de grens met Californië hebben gewoond, of daar regelmatig hebben vertoefd. Vineland geeft blijk van een intieme bekendheid met de Californische cultuur - niet te verwarren met de Amerikaanse cultuur - van de late jaren tachtig.

V., dat ruim gebruik maakt van Pynchons wedervaren bij de Amerikaanse marine is, al naar gelang de metafysische interesse van de lezer, een diepzinnig en radicaal demythologiserend boek of voornamelijk flauwekul. De roman presenteert twee bijna volledig van elkaar gescheiden verhaallijnen, die elkaar het hele boek door afwisselen. De lijn waarmee het boek opent begint op kerstavond 1955 in Norfolk, Virginia, een gro-

[p. 69]

te Amerikaanse marinebasis, en eindigt ruim een half jaar later op Malta, tegen de achtergrond van de Suez-crisis. Voorzover er in deze laag van de roman een hoofdpersoon figureert, is dat Benny Profane, een 23-jarige ex-matroos. Profane wordt in een aantal van zijn curieuze avonturen bijgestaan door een gedroste collega, Pig Bodine, en heeft lauwe relaties met een aantal vrouwen, relaties die zelden tot het moment suprême leiden: of zij willen niet, bij nader inzien, of hij is al in slaap gevallen of anderszins gepreoccupeerd. De toon van deze laag van de roman wordt al in de eerste scène gezet. Een dronken zeeman urineert met overgave in de tank van een ‘1954 Packard Patrician’ - Pynchon verzuimt nooit dit soort details te geven - en een collega, die regelmatig zijn kunstgebit zorgvuldig bijvijlt, zet zijn valse tanden in de rechterbil van een serveerster, wat leidt tot een massale vechtpartij in de zeemanskroeg waar Profane aanspraak zoekt om aan een eenzame kerst te ontkomen. Kortom, good clean fun van de wat ruigere soort in het Amerika van de jaren vijftig, een genre dat ons ook de belevenissen van de Blues Brothers en die van Burt Reynolds in Smokey and the Bandit heeft gegeven.

In de loop van zijn volstrekt doelloze omzwervingen komt Profane in aanraking met een groep New Yorkse bohémiens, de Whole Sick Crew geheten. De leden van deze Whole Sick Crew hebben artistieke aspiraties maar geen talent en nog minder energie, zodat hun avantgardistische visie zich voornamelijk manifesteert in tamelijk ongericht met elkaar naar bed gaan en het voeren van quasi-diepzinnige gesprekken bij goedkope glaasjes rode wijn. We hebben te maken met St. Germain des Prés in New York's Greenwich Village en ook de zelfmoordpoging die voor echte existentialisten onontbeerlijk is, mag dus niet ontbreken:

‘“Anybody who continues to live in a subculture so demonstrably sick has no right to call himself well. The only well thing to do is what I am going to do now, jump out of this window.”

So speaking Winsome straightened his tie and prepared to defenestrate.

“I say,” said Pig Bodine, who'd been out in the kitchen listening. “Don't you know life is the most precious possession you have?”

“I have heard that one before,” said Winsome, and jumped. He had forgotten about the fire escape three feet below the window. By the time he'd picked himself up and swung a leg over, Pig was out of the window. Pig grabbed Winsome's belt as he went over the second time.

“Now look,” said Pig. A drunk, urinating below in the courtyard glanced up and started yelling for everybody to come watch the suicide. Lights came on, windows opened and pretty soon Pig and Winsome had an audience. Winsome hung jackknifed, looking placidly down at the drunk and calling him obscene names.

“How about letting go,” Winsome said after a while. “Aren't your arms getting tired?”

Pig admitted they were. “Did I even tell you,” Pig said, “the story about the coke sacker, the cork soaker and the sock tucker.”

Winsome started to laugh and with a mighty heave, Pig brought him back over the low rail of the fire escape.

“No fair,” Winsome said...’

Profane voorziet enige tijd in zijn onderhoud door op krokodillen te jagen in de riolen van New York en raakt ook nog betrokken bij de klungelige maar succesvolle diefstal van een kunstgebit. Aan het eind van zijn verhaallijn bevindt hij zich op Malta en zegt daar in antwoord op de vraag of hij in het leven iets geleerd heeft: ‘Offhand, I'd say I haven't learned a goddam thing.’ Het kost de lezer geen moeite dat te onderschrijven.

De tweede verhaallijn is aanzienlijk gecompliceerder, al was het maar omdat het nooit duidelijk wordt of we inderdaad te maken hebben met één lijn, of met een aantal losstaande episodes. Die tweede lijn komt de roman in via de persoon van Herbert Stencil, de zoon van een in 1919 bij Malta verdwenen Britse geheim agent/diplomaat. Deze Stencil houdt zich op aan de periferie van de Whole Sick Crew en verschijnt zo nu en dan op hun moedeloze feestjes, waar hij Profane ontmoet. De verhaallijn waarin Stencil figureert bestaat uit zes historische episodes die vanuit steeds wisselende perspectieven worden verteld. In al die episodes is er sprake van een geheimzinnige vrouw die steeds verschillende namen gebruikt - altijd beginnend met een V - en telkens een kennelijk belangrijke maar onduidelijke rol speelt in datgene wat verteld wordt.

[p. 70]

De eerste episode speelt in Cairo, in 1898. De dan nog jonge vrouw (die hier Victoria heet) is zijdelings betrokken bij een spionage-affaire met dodelijke afloop waarin ook Stencil senior actief is. Wat er werkelijk plaatsvindt, wordt overigens nooit duidelijk. In de eerste plaats wordt de episode door achtereenvolgens acht bijfiguren verteld: we vangen een glimp op via een bediende in een café, een andere flard krijgen we via een conducteur op de lijn Alexandrië-Caïro, een derde deel via een inbreker die toevallig getuige is van een bepaalde gebeurtenis. De som van deze acht delen leidt bepaald niet tot duidelijkheid. Als we echter bij onze beschouwing betrekken dat dit hoofdstuk als titel heeft ‘Chapter Three: In which Stencil, a quick-change artist, does eight impersonations’, wordt de zaak nog troebeler. Pynchon creëert zorgvuldig de mogelijkheid dat de hele episode niet meer is dan historische hypothese, een mogelijk op niets gebaseerde reconstructie die Stencil opbouwt uit door zijn vader nagelaten aantekeningen.

Dit geldt in feite voor alle historische episodes, met uitzondering van de gebeurtenissen die zich tijdens de tweede wereldoorlog op Malta afspelen. De tweede episode speelt zich af in Florence, in 1899. Opnieuw ontmoeten we Victoria, die weer een onduidelijke rol speelt, nu in een waanzinnig gecompliceerde intrige. Er vindt een jacht plaats (weer met Stencil senior) op een Britse ontdekkingsreiziger die claimt in 1884 een geheimzinnig rijk, Veisshu geheten, ontdekt te hebben. Tegelijkertijd spant een aantal Venezolanen samen om het Venezolaanse consulaat in Florence te bestormen - wat ook daadwerkelijk gebeurt - en is er sprake van een complot om de ‘Venus’ van Botticelli uit de Uffizi te stelen. De derde episode - die duidelijk door Stencil verteld wordt - speelt in Duits Zuidwest-Afrika, nu Namibië, en geeft door middel van flashbacks een schokkend beeld van de genocide die de Duitse generaal von Trotha in 1904 op de inheemse bevolking liet plegen. V. is hier mogelijk aanwezig als Vera Meroving, een vrouw van bijna middelbare leeftijd met een kunstoog waarvan de iris een wijzerplaat is en dat als een klok functioneert.

Geleidelijk aan wordt het duidelijk dat voor Stencil deze historische ‘reconstructies’ niet meer dan een middel zijn om een zekere greep op zijn eigen leven te houden en dat zijn speurtocht naar deze zeer waarschijnlijk fictieve vrouw zijn leven inhoud geeft:

‘Finding her: what then? Only that what love there was to Stencil had become directed entirely inward, toward this acquired sense of animateness. Having found this he could hardly release it, it was too dear. To sustain it he had to hunt V., but if he should find her, where else would there be to go but back into half-consciousness? He tried not to think, therefore, about any end to the search. Approach and avoid.’

In zijn verlangen om werkelijk te leven, om zijn bestaan zin te geven, geeft Stencil zich over aan een milde vorm van paranoïa en creëert hij historische verbanden en lijnen die er nooit zijn geweest.

Tegenover Stencil, die teveel verbanden ziet, staan Profane en de Whole Sick Crew die levens leiden waarin niets met wat dan ook verband lijkt te houden. Zij hebben geen geschiedenis, zelfs geen persoonlijke geschiedenis en leiden gefragmentariseerde levens waarin geen verbanden tussen de elkaar opvolgende episodes te ontdekken zijn. Voortdurende mobiliteit is de enige lijn die door hun levens loopt. Geen wonder dat Profane op Malta kan verklaren dat hij niets van het leven heeft geleerd. Uit een leven zonder causale verbanden, zonder historische verdichting, is ook niets te leren. De som der delen is niet groter dan elk deel afzonderlijk, en elk deel is op zichzelf nietszeggend.

Ofschoon V. nergens enig expliciet verband legt tussen de levensstijl van Profane, Bodine en de Whole Sick Crew aan de ene kant en Stencil's obsessie aan de andere kant, suggereren de historische episodes duidelijk dat de doelloze exercities van Profane, Bodine, en de Crew het logische gevolg zijn van een steeds verdergaande degeneratie van de westerse beschaving, een degeneratie die gesymboliseerd wordt door de steeds voortschrijdende fysieke onttakeling van V. in haar diverse verschijningsvormen. In de laatste historische episode is V., die daar als de ‘Bad Priest’ ten tonele wordt gevoerd, al nauwelijks menselijk meer: zij bestaat voor een groot deel uit prothesen. Via de sleutelwoorden ‘animate’ en ‘inanimate’ lijkt Pynchon te suggereren dat de samenleving letterlijk steeds onmenselijker en mechanischer is geworden.

[p. 71]

Maar tegelijkertijd is het ook duidelijk dat de lezer die conclusie niet mag trekken. We hebben te maken met een geschiedschrijving die zwaar ‘gestencilled’ en dus radicaal onbetrouwbaar is. V. laat er geen twijfel over bestaan dat de geschiedenis onkenbaar is en nooit meer kan zijn dan een speculatieve interpretatie. In feite ondermijnt de roman alle kennisverwerving: de werkelijkheid is volstrekt onkenbaar. Wij nemen alleen fragmentarische verschijnselen waar; alle verbanden zijn voor onze eigen rekening en een gevolg van ons verlangen - tevens de absolute noodzaak - om betekenis te vinden. Het zijn verbanden die het leven zin geven en uit dat oogpunt is een complot-theorie als die van Stencil te prefereren boven de doelloosheid van Bodine en Profane. Elke zingeving is in feite te prefereren boven een simpelweg aanvaarden van de ongestructureerdheid en betekenisloosheid van de werkelijkheid waarin we leven, zelfs een zingeving als die van Stencil, die heel goed weet dat zijn historische reconstructies fantasieën zijn en die V. ook helemaal niet zou willen vinden als dat kon: het is zijn absurde zoeken dat voorkomt dat hij terugvalt in ‘half-consciousness’.

Nu is het niet zo dat Pynchon suggereert dat pas in de laatste honderd jaar de werkelijkheid onkenbaar en dus zinledig is geworden. Wat V. wel impliceert is dat de grote zingevende systemen die in de westerse wereld die absolute onkenbaarheid en zinledigheid verborgen hebben gehouden aan het einde van de rit gekomen zijn: christendom, marxisme, humanisme en daarvan afgeleide pogingen tot zingeving hebben zichzelf overleefd en hebben afgedaan. Zelfs de wetenschap, de vaandeldraagster van de Verlichting, kan niet meer de illusie van zinvolheid ophouden - daarvoor zijn haar producten te destructief geworden.

Voor lezers met een pragmatisch, anti-metafysisch temperament krabt Pynchon waar het niet jeukt. Voor lezers met een hang naar het grote, het kosmische, naar de grondslagen van het bestaan en van de menselijke kennis, is Pynchon een radicale, gedreven auteur wiens boodschap is dat er geen boodschap meer is, dat er geen licht meer schijnt aan het eind van de tunnel, dat er geen waarheid wacht als beloning voor ons desperate zoeken, maar dat dat zoeken zelf de waarheid is.

[p. 72]