Vooys. Jaargang 9

De ‘Untouchables’ van de Nederlandse literatuur

Ernst van Alphen, Maaike Meijer (red.), De canon onder vuur. Nederlandse literatuur tegendraads gelezen. Uitgeverij Van Gennep. f 38,50.

Elke literatuur kent haar helden. Een Shakespeare in Engeland, een Proust in Frankrijk, een Goethe in Duitsland, een Tolstoi in Rusland. Op grote afstand van deze grote mannen (zelden vindt men hier vrouwen) volgen vele kleinere helden en heldinnen. Zij zijn allen heilig en onaantastbaar. Zij maken deel uit van de canon. Hoedt u ervoor hen hun menselijke feilen aan te rekenen, want u zult verpletterd worden door de Literatuur en Haar Verdedigers. Heeft men toch het plan opgevat deze canon te ontdoen van zijn geur van heiligheid, dan zijn zwaar geschut en enig lef onontbeerlijk. Onder de oorlogszuchtige titel De canon onder vuur - waarvan de agressie nog eens versterkt wordt door de omslagfoto van de gebombardeerde bibliotheek - neemt een legertje Neerlandici de wapens op. De strategie: de ideologiekritiek. Het doel: de gecanoniseerde literaire teksten, schrijvers en dichters, wetenschappelijke interpreten, de literaire kritiek en de geschiedschrijving. Hoe ‘untouchable’ zijn onze ‘Untouchables’?

Zoals de samenstellers in de inleiding laten zien, is ideologiekritiek niet iets van de laatste jaren. In het verleden vormde ze een belangrijk onderdeel van de marxistische literatuurtheorieën en de kritische theorie van de Frankfurter Schule. Men bleef toen echter vaak steken in theoretische verhandelingen waardoor de literaire produkten zelf buiten schot bleven, of men beschouwde de Literatuur nu juist als ideologievrij in tegenstelling tot de Bouquetreeks of stripboeken. Onder aanvoering van de (Engelse en Amerikaanse) feministes is hierin verandering gekomen. Zij lieten zien dat de literatuur helemaal niet ideologievrij is, maar juist doordrenkt van de waarden en normen van de patriarchale samenleving. De hedendaagse literaire ideologiekritiek richt zich niet meer alleen op het seksisme, maar heeft zich uitgebreid tot kritiek op racisme, nationalisme en klasse-denken.

De kritiek op ideologische implicaties van tek-

[p. 64]

sten wordt gerechtvaardigd door het idee dat taal werkelijkheidsvormend is. Teksten zijn geen produkt maar juist producent van de geschiedenis. De werkelijkheid van bij voorbeeld de Eerste Wereldoorlog, de Russische revolutie of de strijd voor het kiesrecht bestaat voor ons slechts in tekst (en beelden); voor het ‘kennen’ van de geschiedenis zijn wij afhankelijk van taal. De macht en het effect van taal zijn dan ook moeilijk te overschatten. De vijftien bekende en minder bekende meewerkende auteurs (onder andere Jaap Goedegebuure, Wilbert Smulders, Mieke Bal, Arie Gelderblom, Jan van Luxemburg, Marijke Spies) scharen zich allemaal achter dit standpunt. De consequentie van deze stellingname is niet zozeer dat men de tot nu toe verborgen gebleven ideologische implicaties blootlegt met het oog op een rigoureuze ontmanteling van de roman, het gedicht of de bestaande interpretaties. De scribenten zijn meer geïnteresseerd in hoe de teksten functioneren in onze cultuur: welk effect kunnen ze hebben, welke beelden en ideeën worden er door in stand gehouden, welke belangen of ideologieën worden erdoor gediend? Wie nu denkt dat dit een obligate reeks artikelen oplevert die stuk voor stuk op hetzelfde stramien geborduurd zijn, heeft het mis. De artikelen laten een enorme variatie in invalshoek, werkwijze en resultaat zien, een willekeurige greep: Gelderblom analyseert hoe de door (literatuur)historici en critici gebruikte beeldspraak de mythologisering van Constantijn Huygens in de hand heeft gewerkt; Doggenaar herleest als een ‘resisting reader’ Nescio's Dichtertje en komt tot de conclusie dat in de novelle geen plaats is voor de vrouwelijke lezer; Goedegebuure onderzoekt de vrouwbeelden bij Marsman en ziet een relatie tussen Marsmans angst voor de seksualiteit en de dood en de wijze waarop hij vrouwen verbeeldt; Du Perrons Het land van herkomst wordt door Bal nageplozen op ideologische uitglijders die tot nu toe in interpretaties door het masker van Du Perrons progressiviteit aan het oog onttrokken waren gebleven; Van Alphen schreef een artikel over Het dwaallicht van Elsschot waarin hij de novelle zélf op ideologiekritische wijze laat deconstrueren wat interpreten over de novelle gezegd hebben.

Het gevaar van een ideologiekritische benadering is dat men niet verder komt dan de vaststelling dat deze of gene auteur wel of niet zuiver op de graat was. Dit is door Kees Fens treffend getypeerd als de (niet expliciet uitgesproken, maar wel bedoelde) ‘eigenlijk’-uitspraken: ‘Eigenlijk was Marsman een seksist; eigenlijk was Du Perron een kolonialistische racist’. Helaas ontkomen enkele artikelen niet helemaal aan dit gevaar. Van Luxemburg-Albers heeft weinig oog voor de minder aangename kanten van Bordewijks verbeelding van vrouwen wanneer ze tot de conclusie komt dat de auteur in Bint een voorzet geeft voor de toekomstige gelijkheid van beide seksen: ‘Naast de kerels zal een vrouw staan, naast reuzen een reuzin.’ Bal is druk bezig haar eigen ideologische normen te projecteren op de schrijver van Het land van herkomst wanneer ze schrijft: ‘Waar een thematisering van die twijfel ideologische helderheid (“zuiverheid”) had kunnen verschaffen schittert hij door afwezigheid. Deze selectieve omgang met twijfel voorziet de roman van een (Proustiaans) modernistisch aura terwijl de auteur ideologische verantwoordelijkheid kan ontlopen.’ Maar hiertegenover staan genoeg artikelen die dankzij de ideologiekritiek een nieuw licht werpen op boeken, schrijvers en interpretaties (die vaak al net zo gecanoniseerd zijn als de teksten).

De reeks artikelen wordt geopend door ‘De stilte rond Sanderijn; over het abel spel Lanseloet van Denemerken’. Als uitgangspunt voor haar analyse kiest Jeannette Koekman nu eens niet voor de hoofdpersoon Lanseloet, maar voor de mooie en kuise Sanderijn. Sanderijn die noch van hoge afkomst is, noch veel rijkdom bezit, weigert, ondanks herhaald aandringen, Lanseloets concubine te worden. Daarmee zou zij haar enige kostbare goed, haar maagdelijkheid, verkwanselen. Met behulp van zijn moeder weet Lanseloet haar echter in een val te lokken. Zij wordt door hem verkracht en vernederd en vlucht daarna het land uit. Koekman toont aan dat de sympathie en identificatie van het middeleeuwse publiek waarschijnlijk bij Sanderijn lag. Lanseloet is degene die de normen (die wat betreft verkrachting niet veel anders lagen dan nu) schendt en dit met de dood moet bekopen. Toch wordt Lanseloet door de vele interpreten niet als verkrachter beschouwd, maar eerder als een tragi-

[p. 65]

sche (algemeen-menselijke) held die door eigen schuld ten onder gaat. Koekman stuit hier op iets waar vele ideologiecritici tegen aan lopen: door de eenzijdige aandacht van de (mannelijke) interpreten voor het (mannelijk) hoofdpersonage, verd wijnen bepaalde vaak minder prettige betekenissen uit beeld. Een ideologiecriticus zal dan ook in vele gevallen niet alleen een gevecht met de tekst moeten leveren, maar ook met de muur van interpretaties die de tekst afschermt van de lezer. Koekman heeft op overtuigende en prettig leesbare wijze een bres geslagen in deze muur, waardoor de stem van Sanderijn voor het eerst sinds lange tijd weer gehoord kan worden.

In het tweede essay over Bordewijk geeft Wilbert Smulders een boeiende interpretatie van Karakter. Hij laat het ideologische standpunt los dat een literaire tekst een eenheid moet vormen en onderscheidt twee moeilijk verenigbare werelden (romanuniversa) in Karakter: een heldere of realistische en een duistere of metaforische. De ‘heldere’ realiteit is die van het advocatenkantoor, waar mensen rondlopen die normale betrekkingen met elkaar onderhouden: ze helpen elkaar, worden verliefd, bedriegen elkaar et cetera. In deze wereld helpt de adellijke De Gankelaar de jongen uit het volk, Katadreuffe, vooruit. Maar: ‘een jongen uit het volk werd nooit van zijn standing.’ In de metaforische wereld is men niet met elkaar verbonden door gewoon-menselijke zaken maar door het Geld. Bordewijk heeft met de driehoek Dreverhaven - Joba - Katadreuffe een metaforische wereld gecreëerd waarin de individuele driften en instincten ‘gehoorzaam’ zijn aan iets bovenpersoonlijks: de Wet. De Wet is als een God wiens macht niet ter discussie staat en waaraan ‘het volk’ op natuurlijke en vanzelfsprekende gehoorzaamt. Zoals Smulders laat zien, was dit een geïdealiseerd beeld van het volk dat bij de hogere burgerij uit het begin van deze eeuw vrij gewoon was en dat door Bordewijk grotesk is uitvergroot. De twee werelden botsen op romanniveau, maar zijn op een dieper niveau met elkaar verbonden doordat zij beiden voortvloeien uit hetzelfde ideologische standpunt van de hogere burgerij of aristocratie: een jongen uit het volk zal nooit kunnen klimmen naar de hoogste toppen van de maatschappij. Hoewel



Smulders op een vrij abstracte manier met de tekst omgaat, gebruikt hij de ideologiekritiek op een vruchtbare manier: hij legt de in de tekst verborgen waarden en normen bloot en komt bovendien tot nieuwe inzichten in de romanstructuur. Het is echter jammer dat het leesplezier regelmatig wordt bedorven door de niet altijd even heldere formulering en de overvloed aan details. Voor iemand die Karakter niet gisteren nog heeft gelezen voegen ze weinig toe en bemoeilijken ze alleen maar het volgen van de rode draad.

De verhouding tussen tekst en analyse(-instrument) lijkt vast te liggen: een analyse ontleedt de tekst en een interpretatie poogt een zinvolle betekenis aan de tekst te verlenen. Van Alphen keert deze (ideologische?) verhouding echter om: de novelle Het dwaallicht ontleedt de interpretaties. Ons Westers denken wordt getypeerd door dualistisch denken: goed versus kwaad, blank versus zwart, burger versus romanticus, de vrouw als hoer versus de vrouw als heilige. De interpreten hebben tot nu toe Het dwaallicht altijd opgevat als een verhaal over deze binaire opposities. Van Alphen laat zien dat de geconstateerde dualiteiten niet zo absoluut zijn als altijd werd gedacht. De opposities worden ondermijnd doordat de twee polen in elkaar ‘lekken’. Het dwaallicht is zodoende op te vatten als een kritiek op ons eenvoudige dualistische denken. De critici, verblind door hun eigen ideologie, zagen dit niet en hielpen door hun interpretaties dit denken juist weer opnieuw in het zadel.

Zoals de hier besproken essays laten zien is er niet één vaste methode om ideologiekritiek te be-

[p. 66]

drijven. Het enige wat men in aanpak gemeen lijkt te hebben is het zesde zintuig voor wat een literaire of niet-literaire tekst niet hardop maar verstopt tussen de regels, in onbelangrijke woorden of passages of onder onschuldig lijkende beeldspraak zegt. Het resultaat is een bijzonder inspirerende verzameling essays die op vaak verrassende wijze onvermoede kanten van onze vaderlandse literatuur, haar schrijvers en haar beschouwers blootlegt. De scribenten betonen zich allen milde aanvallers: het is hen er niet om te doen geweest de ‘Untouchables’ voor eeuwig van hun glans te ontdoen. Ze hebben zich eenvoudigweg niet laten verblinden door deze glans, waardoor ze in staat waren de doffe en donkere plekken die er óók zijn aan te wijzen en hun standpunt daarover te bepalen. De ‘untouchables’ zijn weer tastbaar. Of toch niet...? De vaderlandse kritiek, zoals wel vaker ver verwijderd van de academici, reageerde tot nu toe slechts in kleine krantenstukjes, die stuk voor stuk negatief en afwijzend van toon waren. Zonder aarzeling schaarde men zich vierkant achter de Groten. Men haastte zich aan te tonen dat geen van de onder vuur genomen doelen een schrammetje heeft opgelopen. De bressen in de Heilige Muur waar achter zich het domein van de Literatuur bevindt, zijn keurig hersteld en alles is weer terug bij af. Volgende keer nog meer munitie meenemen.

Christine Brackmann