Vooys. Jaargang 9

De axiomata van de hyperconsequente dwazen

Paul van Ostaijen, Verzameld proza. Grotesken en ander proza (tekstverzorging: Gerrit Borgers). Uitgeverij Bert Bakker, 1991. f 39,90

Naast ‘buiten-lyriese hoge-borst-zetterij’ en ‘zuivere lyriek’ heeft Paul van Ostaijen (1896-1928) ook prachtig verhalend proza geschreven. De uitgever van zijn Verzameld werk, Bert Bakker, heeft aan de min of meer wetenschappelijke Van Ostaijen-edities nu een extra uitgave toegevoegd.

Van Ostaijens meest bekende proza's zijn de grotesken. Verhalen als ‘De trust der vaderlandsliefde’ of ‘Het bordeel van Ika Loch’ zijn klassiek geworden. In de grotesken toont de schrijver zich een meester in het misleiden van zijn lezer. De wereld van de grotesken wordt gekenmerkt door een haarfijn ‘kloppende’ logica, die alleen in de verhaalwereld bestaat. De schijn van realisme wordt gewekt door een beklemmende interne logica, waarin de verhaalfiguren heilig geloven.

In de wereld van Van Ostaijens proza's speelt de realiteit zelden een rol van betekenis. Wat belangrijk is, is de manier waarop de bewoners van de wereld de realiteit ordenen en interpreteren: men is uiterst halsstarrig en heeft niet het minste oog voor veranderingen in de realiteit. Ooit, op een onachterhaalbaar moment, heeft men een uitgangspunt bepaald, een axioma, en vervolgens wordt de realiteit ingepast in de schema's, behorende bij dat uitgangspunt. Een absurde, maar uiterst consequente logica zorgt ervoor dat de personages probleemloos kunnen leven in hun eigen ordening van de werkelijkheid. De axiomata zijn boven iedere twijfel verheven, en de consequenties ervan zijn in beginsel ‘goed’, want ze komen immers voort uit logica, uit consequentie. En logica, het enige wapen van de mens, wordt door de bewoners van de groteske wereld voor het hoogste goed gehouden.

De bewoners van deze wereld doen voortdurend uitspraken van morele aard; de tegenstelling ‘goed-fout’ is een van de grootste obsessies. Deze obsessie is gebaseerd op de illusie dat de mensen hun logica kunnen opleggen aan de fenomenen. En zolang die illusie blijft leven, zal de gemeenschap het systeem blijven opleggen aan de buitenstaander. Het systeem wordt tot nieuwe moraal verheven. De humor van de proza's is dan ook de superieure humor van die buitenstaander. De personages zélf, dat wil zeggen: de bewoners van de groteske wereld, kunnen als deelnemers aan het systeem niet doorzien dat het systeem belachelijk is. Sterker nog: men houdt het systeem voor volstrekt niet-belachelijk. Men gaat rustig voort met het doen van uitspraken over goed en fout. En de buitenstaander? Die lacht duivels.

Naast grotesken, het belangrijkste deel van Van Ostaijens verhalend proza, zou men een categorie verhalen kunnen onderscheiden, die het best ‘noodlottige geschiedenissen’ genoemd kunnen worden. Het verhaal ‘Werk en spaar!’ is daar een goed voorbeeld van. De noodlottige geschiedenissen hebben niet het ‘omgedraaide’ beginsel en de absolute interne logica van de grotesken. Het zijn vertellingen (vaak van het genre ‘Er was eens...’) waarin - net zoals in de grotesken - wordt verhaald van een (te) ver doorgevoerde obsessie van de personages. De enorme melancholie, de ultieme droefheid waarmee de hoofdpersonages uit deze verhalen op de ondergang afgaan, is echter te ‘echt’ om grotesk te zijn. Van Ostaijens sociale bevlogenheid is in deze geschiedenissen niet gecontroleerd: de superieure houding van de buitenstaander, de pose, is weggevallen. Hij vertelt een droeve geschiedenis, die een diep medelijden opwekt. Breeske, de tragische figuur uit ‘Werk en spaar!’ wordt door de commercie bedonderd. Men spiegelt hem het paradijs voor, indien hij zijn geld maar naar de bankencaisseur brengt. Maar natuurlijk komt Breeske's droom niet uit.

[p. 61]

Het minst fraai zijn de proza's waarin Van Ostaijens intellectualistische vingeroefeningen ter lezing aangeboden worden. Zo staat er in de afdeling ‘Nagelaten proza’ een aantal in 1919 geschreven teksten (zoals ‘Tussen vuur en water’, ‘Jus primae noctis’) waarin het ideeëngoed van Plato een wel héél prominente rol speelt. Nu is dit niet vreemd: uit biografisch onderzoek is gebleken dat Van Ostaijen in 1919 zeer intensief in Plato is gaan lezen. De aldus verworven inzichten heeft hij verwerkt in de proza's uit dat jaar.

Misschien heeft de auteur ze om die reden niet willen publiceren. Omwille van de volledigheid heeft tekstbezorger Borgers ze echter terecht in de editie laten opnemen, maar even terecht lijkt mij Van Ostaijens beslissing deze teksten in de schoenendoos te laten liggen. Van Ostaijens Plato-receptie is best interessant, maar aan de literatuur voegen deze proza's niet zo bar veel toe.

Een opmerkelijk onderdeel van de verzameling Van Ostaijen-proza's is het vijftal Kafka-vertalingen, dat Van Ostaijen in 1925 in Vlaamse arbeid publiceerde. Daarmee was Van Ostaijen de eerste ter wereld die Kafka-vertalingen liet drukken. De Vlaming moet in Kafka een geestverwant hebben herkend. In een toelichting bij zijn vertalingen (helaas niet in deze proza-editie opgenomen) schrijft Van Ostaijen, niet weinig koket: ‘Uit het vertaalde moge zijn [=Kafka's] superieure geestelike houding blijken.’

Overeenkomsten tussen het oeuvre van Kafka en dat van Van Ostaijen zijn tamelijk in-het-oogspringend. Zo is wel eens opgemerkt dat Van Ostaijens proza ‘Het gevang in de hemel’ sterk doet denken aan Kafka's ‘De hongerkunstenaar’. Toch kan er van beïnvloeding of kruisbestuiving geen sprake zijn. Om bij hetzelfde voorbeeld te blijven: Kafka's ‘Der Hungerkünstler’ verscheen in 1922 in Die neue Rundschau, twee jaar nadat Van Ostaijen zijn groteske over ‘de heer 200’ schreef.

Net als de figuren van Kafka, laten Van Ostaijens personages zich leiden door hun beperkte interpretatie van de werkelijkheid. Voortdurend is de veranderende realiteit in conflict met de nauwelijks beredeneerde axiomata. De ‘echte’ werkelijkheid werpt de speculaties daarover omver, hoe solide die speculaties ook lijken.

In bijna alle Kafka-verhalen is dit procédé te herkennen: steeds blijkt dat de werkelijkheid foutief of in ieder geval voorbarig geïnterpreteerd wordt. De personages interpreteren gretig en snel iets dat ze nog niet kennen. Maar op een gegeven moment laat de échte werkelijkheid zich een klein beetje kennen, waardoor het interpreteren weer opnieuw moet beginnen. Dit procédé van (voorbarige) anticipatie op de werkelijkheid en desillusie door (een deel van) die werkelijkheid, is zeer typerend voor Kafka's verhalen.

Ook de figuren van Van Ostaijen laten zich leiden door hun beperkte interpretatie van de werkelijkheid. Voortdurend is de veranderende realiteit in conflict met de nauwelijks beredeneerde axiomata. Wat de personages axioom gesteld hadden, blijkt - subjectief als axiomata nu eenmaal zijn - niet te voldoen als schema, als model voor de werkelijkheid.

Op deze constatering volgt natuurlijk de reactie van de personages. Maar deze reactie is in de Kafka-verhalen anders dan bij de Van Ostaijen-figuren. De personages van Van Ostaijen merken eigenlijk nauwelijks dat hun interpretatie van de werkelijkheid niet voldoet, want zij voelen zich door hun logica gered. Het wapen dat deze mensen hanteren in de strijd met het leven - het wapen van de logica - maakt hen ‘onoverwinnelijk’. Kafka laat het wél steeds tot een confrontatie komen tussen zijn dubbende personages en de werkelijkheid. Voortdurend moeten zij hun interpretatie van de feiten aanpassen. Immers: niets is zo veranderlijk als de feiten. Als je die feiten tenminste wil zien.

Het is deze afwijkende houding ten opzichte van de werkelijkheid, die de wereld van Kafka doet verschillen van die van Van Ostaijen. Josef K. en Gregor Samsa zijn eeuwige twijfelaars, terwijl Ika Loch en Hasdrubal Paaltjes brokken karikaturale onverzettelijkheid zijn.

Thomas Vaessens