Vooys. Jaargang 9

De gids

De gids, maart 1991. Uitgeverij Meulenhoff, f 14,90

‘Wat een “strikt wetenschappelijke” benadering van literatuur is weet niemand, heeft niemand geweten en zal niemand ooit weten. Maar wat doet 't er toe!’ Met deze woorden begint schrijver en gepensioneerd docent Algemene Literatuurwetenschap Em. Kummer zijn antwoord op een reeks vragen die de Gids-redactie hem en een aantal vooraanstaande literatuurwetenschappers toestuurde. De vragen hebben betrekking op veranderingen in de visie op de wetenschappelijke status van hun vak, verschuivingen in het studiegebied - naast literaire worden nu ook historische, theologische en filosofische teksten door literatuurwetenschappers becommentarieerd - en de tendens dat de verschillende literatuurbenaderingen minder strikt gehanteerd worden. Dergelijke kwesties vatten de redacteuren Van Boheemen en Weststeijn samen onder de op de Gids-omslag als blikvanger fungerende, want populaire, vraag: ‘Een nieuw paradigma in de literatuurwetenschap?’ Een antwoord hierop mogen, naast Em. Kummer, wetenschappers als Jan van Luxemburg, Mieke Bal, Elrud Ibsch, J.J.A. Mooij, Hugo Verdaasdonk, Ernst van Alphen, Douwe Fokkema en Maaike Meijer verzinnen. Op genuanceerde wijze kwijt het merendeel van het docentencorps zich van deze taak. Wanneer een paradigma consensus impliceert over het object van onderzoek en de wetenschappelijke methoden die aangewend moeten worden, dan wordt bij lezing van de geformuleerde antwoorden al snel duidelijk dat van een (nieuw) paradigma geen sprake kan zijn. Tot die conclusie komen ook de meeste respondenten. De antwoorden die zij vanuit hun verschillende achtergronden formuleren zijn niet alleen leerzaam, maar soms ook humoristisch. De weinig genuanceerde boutade van Em. Kummer spant in dit laatste opzicht zeker de kroon. De literatuurwetenschap wordt volgens hem voor een niet onaanzienlijk deel bepaald ‘door de arrogantie van een aantal verzuurde monomanen die menen dat 't heil uitsluitend te danken is aan hun debiliserende geschriften. Je hebt ze in twee categorieën: degenen die in kleffe, broccoli bewoordingen de holle nietszeggendheid tot norm nemen en degenen die ons begraven onder statistieken die op de keper beschouwd een leegte toedekken’. In dit klimaat van l'esprit de sérieux, waar iedereen die aan de faculteit verbonden is moet publiceren (‘doe je het niet dan staan degenen die wél in krukkig Nederlands een of andere volstrekt overbodige mededeling op schrift hebben gezet je met een van minachting vertrokken kop aan te kijken’), is van een onbevangen liefde voor literatuur nauwelijks sprake meer. In Kummers visie heeft - slecht geschreven - secundaire literatuur de directe beleving van teksten waar het werkelijk om gaat, ‘spannende romans en gevoelige verzen’, naar de achtergrond gedrukt.

Kummers negatieve constatering sluit wonderwel aan bij de denkbeelden van cultuurfilosoof Ge-

[p. 59]

orge Steiner, wiens laatste boek Real Presences (1989) in De gids door Stefan Hertmans besproken wordt. Steiner evoceert in zijn essay een maatschappij waarin er een gebod bestaat op alle secundaire literatuur; teksten over muziekstukken, boeken, schilderijen en andere kunstvormen worden verboden. In deze samenleving zou niet alleen het ‘gebabbel’ in de dag- en weekbladenkritiek vervangen worden door een direct en woordeloos ondergaan van de kunstwerken, maar ook de in Steiners visie nihilistische deconstructionisten zouden buiten spel gezet worden. Zij moeten het met name ontgelden, aangezien zij de essentie van kunst en taal - door Steiner Logos, het transcendente en vooral God genoemd - ontkennen.

Hertmans, naar eigen zeggen tot het verschijnen van dit boek een groot bewonderaar van Steiner, verwerpt in zijn bespreking van Real Presences bovenstaande denkbeelden radicaal. Steiner, zo beweert Hertmans, brengt de post-structuralistische ideeën terug tot karikaturale afmetingen en tracht een ‘theologische hermeneutiek’ op te bouwen die, ‘in de lijn van de geloofsact, geen enkele gefundeerde analyse van haar eigen condities ontwerpt’. Al lijkt het me best mogelijk dat Steiner de deconstructionisten ten onrechte in een on-ethische en nihilistische hoek drukt, de door Hertmans verlangde ‘gefundeerde analyse’ van Steiners theologisch alternatief is vrij zinloos. Hertmans geeft eigenlijk zelf al aan dat een dergelijke eis nooit kan rijmen met de ‘lijn van de geloofsact’ die Steiner in zijn boek inderdaad volgt: de fundamenten van een religie zijn niet rationeel benaderbaar; men gelooft of men gelooft niet. In laatste instantie is het dan ook een kwestie van smaak, wellicht geloof, of men zich laat inpalmen door een boek als Real Presences. De redenen waarom Hertmans het ‘demagogische boek’ verwerpt zijn evenwel goed verwoord in een prettig leesbaar artikel.

Niet alle stukken in deze Gids-aflevering zijn even relevant. De bijdrage van Maarten Doorman, ‘Vernieuwing in de poëzie: PODIUM en de Beweging van Vijftig’, is weliswaar een aardige schets van de opkomst van deze beweging, maar voegt weinig nieuwe gegevens toe aan R.L.K. Fokkema's studie Het komplot der Vijftigers (1979), waarnaar dan ook vaak verwezen wordt. Doorman toont onder meer aan dat in de geschiedenis van het blad Podium de meningen over de te volgen richting uiteenliepen. Naast de vernieuwende, experimentele richting die door Paul Rodenko werd voorgestaan, bestond er ook een meer behoudende tendens in het tijdschrift, vertegenwoordigd door Fokke Sierksma. Weliswaar streefde ook Sierksma naar vernieuwing in de poëzie, maar dan wel een vernieuwing die aansloot bij de traditie, in casu de in deze naoorlogse jaren nog sterk levende ideeën van Forum. Na de zesde jaargang (1950) is Sierksma's rol nagenoeg uitgespeeld en richt het tijdschrift zich op de experimentele avant-garde. Doorman formuleert het zo: ‘Sierksma en Rodenko [zijn] de douanebeambtes van twee tijdperken: van Sierksma naar Rodenko is van Forum naar Vijftig’.

In het artikel benadert Doorman de Vijftigers vanuit het perspectief van de groepsovereenkomsten, hetgeen niet verwonderlijk is aangezien zij zich inderdaad als groep presenteerden. Toch dient men niet uit het oog te verliezen dat binnen deze groep aanzienlijke poeticale verschillen bestonden. Ook Doorman beseft dit, getuige een opmerking als: ‘Campert [schrijft] in 1950 aan Vinkenoog niet zo enthousiast over de gedichten van Kousbroek te zijn. Maar Vinkenoog mag hem dat niet zeggen. “Enfin over vijf jaar weten we meer,” vervolgt Campert. “Eerst alle oude pikken uitroeien (...).”’. Niettemin benadrukt Doorman zoals gezegd de groepscode van Vijftigers. Hoewel hier natuurlijk niets op tegen is, wordt het wellicht eens tijd andere ordeningsprincipes (bij voorbeeld poeticale) in de literatuurgeschiedenis te hanteren dan degenen die ons aangereikt worden door de verre van onpartijdige literaire bewegingen. Dit is in wezen geen verwijt aan Doorman - hoewel zijn artikel nou niet het toppunt van verfrissende originaliteit is -, maar men kan hopen dat in de toekomst naast ‘documentair’ werk als dat van hem ook artikelen zullen verschijnen die Vijftig vanuit andere perspectieven zullen benaderen.

Naast het hierboven besprokene bevat dit nummer van De gids voorts een aantal artikelen dat zich op een sociologisch-filosofisch en historisch gebied begeeft. Een van de andere gebieden waar aandacht aan besteed wordt is, men zou het bijna

[p. 60]

vergeten, het scheppende werk van dichters en schrijvers. Tot mijn verbazing blijken slechts tien van de vierenzeventig pagina's aan primaire teksten besteed te worden. Men zou het bijna met George Steiner eens worden.

Bas Verhoeven