Vooys. Jaargang 9

[p. 55]

recensies
De nieuwe literatuurgeschiedenis: pluriform geschiedverhaal of postmoderne grabbelton?

Denis Hollier (red.), A new history of French literature. Harvard University Press, 1989. f 110,-

Het is een vrolijke boel in de literatuurwetenschap. Waar in het verleden benaderingen als de Geistesgeschichte en het structuralisme voor langere tijd alleenrecht hadden en bijna elke gerespecteerde wetenschapper zich bij de heersende benadering aansloot, is er het laatste decennium veeleer sprake van een bonte mengeling van geheel verschillende, elkaar soms zelfs uitsluitende methoden. De literatuur wordt te lijf gegaan met breekijzers van velerlei aard: socioculturele, receptie-esthetische, ideologie-kritische, feministische, deconstructivistische, en nog weer anders gelegeerde ijzerwaren. Het kan een overgang zijn naar een periode waarin een van genoemde benaderingen de overheersende zal worden; het kan ook zijn dat de tijd van consensus in de literatuurwetenschap voorgoed voorbij is. Daar is niets mis mee. Paradigmatische pluriformiteit (excusez l'expression) kan uitermate vruchtbaar zijn en verstarring voorkomen.

Hoe vrolijk ook, voor één tak van de literatuurwetenschap levert deze situatie ogenschijnlijk onoverkomelijke problemen op: de literatuurgeschiedschrijving. Een geschiedenis van de literatuur pretendeert ontwikkelingen in de literatuur te beschrijven middels een doorlopend, systematisch en consistent verhaal, waarbij als het even kan een benadering, die aansluit bij de stand van zaken in de literatuurwetenschap, het zoeklicht bepaalt en het verhaal structureert. Dat ideaal lijkt gezien de huidige pluriformiteit verder weg dan ooit.

Hoe zou een literatuurgeschiedenis recht kunnen doen aan de verscheidenheid aan visies zonder zelf een warboel te worden? Zelfs vanuit één visie is de beschrijving van historische ontwikkelingen in de literatuur al lastig genoeg, laat staan wanneer er zoveel verschillende meningen bestaan over hoe literatuur moet en kan worden bestudeerd.

Vorig jaar wees M.A. Schenkeveld-Van der Dussen in een lezing op een boeiende poging om uit de impasse te geraken: een in 1989 verschenen New history of French literature, een literatuurgeschiedenis van Amerikaanse makelij. Sterker nog, Schenkeveld riep vakgenoten op de gedachten te laten gaan over de mogelijkheid met z'n allen een Nederlandse pendant te schrijven. Kunnen we over een paar jaar een ‘Nieuwe geschiedenis van de Nederlandse letterkunde’ verwelkomen? En zo ja, wat kunnen we dan verwachten?

A new history of French literature, een co-produktie van 165 Amerikaanse romanisten onder redactie van Denis Hollier. In diens introducerende essay worden de problemen nog eens opgesomd. Of er nu consensus bestaat over de manier waarop je literatuur moet bestuderen of niet, er is voor de literatuurgeschiedschrijving altijd al het probleem geweest hoe literatuur zich laat ombuigen tot een chronologisch geordende, systematisch beschreven reeks van historische processen; oftewel, in Holliers woorden: ‘literature's resistance to history’. De hierboven genoemde ontwikkelingen in de literatuurwetenschap van de afgelopen decennia hebben daar nog een tweede probleem aan toegevoegd: ‘literature's resistance to literature’:

Today it is increasingly difficult to draw one solid line of demarcation between the inside and the outside of a work of art; sometimes it is even impossible to distinguish between form and background. Context itself has been ‘textualized’: Georges Bataille and Maurice Blanchot define modern art as being ‘out of work’; Hans Robert Jauss moves it outward toward its reception; Gérard Genette is concerned with the editorial procedures by which a text is severed from its author - the ‘paratextual’, external presentation that makes a book out of it; Jacques Derrida insists on margins, on frames, on the parergon, the ‘hors-livre’ that his translator renders as the ‘outwork’. One enters literature by leaving it. There is no reliable checkpoint; it is impossible to say where it starts and where it ends. Literature is engrossed by what takes its place. The possibility of a history of literature is thus dependent on both literature's resistance to history and literature's resistance to literature. (p.XXV)

[p. 56]

De charme van A new history of French literature is dat Hollier cum suis hieraan verder weinig woorden vuil maken en onmiddellijk overgaan tot daden. Men heeft afgezien van het ondanks alles zoeken naar een manier om een geschiedenis van de literatuur chronologisch geordend of vanuit een zo goed en zo kwaad als het gaat beredeneerde benadering te beschrijven. Integendeel: in een literatuurgeschiedenis nieuwe stijl wordt de consistentie van het doorlopende geschiedverhaal, gebaseerd op één invalshoek, opgeofferd voor een opzet waarin de pluriformiteit niet wordt verdoezeld, maar juist benadrukt. Het resultaat, A new history of French literature, is een boekwerk van bijna 1100 pagina's met een uiterst originele en verrassende structuur. De geschiedenis van de Franse literatuur wordt verteld door maar liefst 165 verschillende auteurs die in 199 korte essays een bonte mengeling aan onderwerpen behandelen vanuit een al even bonte variëteit aan invalshoeken. Elk essay is opgehangen aan een bepaalde datum uit de geschiedenis en een gebeurtenis die op die datum plaatsvond. Vervolgens wordt in vier tot acht pagina's de gebeurtenis belicht en in breder perspectief geplaatst. Elke neiging tot coherentie tussen de 199 bijdragen (welk soort gebeurtenissen? welk perspectief? vanuit welke literatuurbenadering?) lijkt op het eerste gezicht met superieure minachting te zijn onderdrukt. De enige ordening die is aangebracht is dat de stukken in chronologische volgorde zijn geplaatst, naar de datum van de gebeurtenis die als kapstok heeft gediend.

Het levert in elk geval de aardigste en spannendste inhoudsopgave op, die ik ooit in een literatuurgeschiedenis ben tegengekomen. Enkele voorbeelden:

-	‘1874 - Stephane Mallarmé writes, edits and publishes the ladies’ magazine ‘La dernière mode’: Gazette du monde et de la famille’ (over relatie tussen literatuur en mode);
-	‘1880 - Forty-five thousand copies of Emile Zola's “Nana” are sold on its publication day’ (behandelt de rol van prostitutie in het 19e-eeuwse proza);
-	‘1911 - Under the title C.R.D.N. anonymous dialogues on homosexuality are printed in Belgium in a twelve-copy private edition’ (gaat in op exoticisme en homoseksualiteit rond 1900);
-	‘1920 -Jeanne d'Arc is canonized’ (over zonde en zondebesef in katholieke literatuur in het interbellum);
-	‘1933, February - After two years of ethnographic research the mission Dakar-Djibouti returns to Paris’ (een bizarre maar prachtige kapstok voor een essay over ‘negrophilia’: Afrika en Afrikaanse cultuur als modieus motief in de literatuur van het interbellum);
-	‘1985, 27 September - the 500th program of “Apostrophes” is broadcast on Antenne 2’ (de laatste van de 199; de rol van televisie en andere massamedia in het hedendaagse literaire circuit).

Ik gaf nu enkel voorbeelden van bijdragen over de negentiendeen twintigste eeuw; maar de essays over vroegere perioden doen er niet voor onder. Het hele spel begint met ‘778 - Roland dies at Roncevaux’, over problemen rond de datering van literaire werken van voor 1400. Net alsof de redactie met satanisch genoegen ook de enig aangebrachte ordening, de chronologische, meteen van haar canoniserende heiligheid wilde ontdoen. Het enige ordeningsprincipe dat heilig lijkt voor de redactie van A new history of French literature is dat de lezer zijn eigen ordening mag aanbrengen. Men streeft geen beredeneerde combinatie na van de benaderingen die in de huidige literatuurwetenschap naast elkaar vigeren - geen pluriform geschiedverhaal -, maar presenteert doelbewust een fragmentarische lappendeken als beste blijk van de wijze(n) waarop momenteel naar literatuur wordt gekeken. Geen geschiedverhaal, zelfs geen pluriform geschiedverhaal, maar wat dan wel? Een postmoderne grabbelton?

Gezegd moet worden dat de redactie wel degelijk heeft getracht de bruikbaarheid van het boek als beredeneerd overzicht en naslagwerk te bevorderen. Elk essay wordt gevolgd door een korte bibliografie over het onderwerp in kwestie en er is een uitgebreid register op personen en zaken. Tevens worden aan het slot van vele bijdragen verwijzingen gegeven naar andere stukken. Typerend voor de ‘open’ en ‘postmoderne’ structuur is echter dat die verwijzingen zonder verder commentaar worden gegeven. Wat de link met andere essays pre-

[p. 57]

cies kan zijn wordt aan de lezer overgelaten. Een voorbeeld: ‘1816, 8 May - The 1792 law making divorce legal is rescinded by the Restoration’, een stuk over de positie, invloed en populariteit van vrouwelijke auteurs en kunstenaars rond 1800 onder invloed van de politieke en maatschappelijke situatie, meldt aan het slot: ‘See also 1787, 1788, 1814, 1949’. De laatste twee verwijzingen voeren de lezer respectievelijk naar een bijdrage over literatuur en politiek in de periode 1814-1830, en naar een stuk over Simone de Beauvoir's La deuxième sexe. Aldus wordt de lezer gestimuleerd zelf creatief te zijn en de 199 essays te ordenen tot zijn of haar eigen geschiedverhaal.

Zo is alles erop gericht te ontsnappen aan het nauwe keurslijf, dat een doorlopend verhaal, geschreven vanuit één benadering, onvermijdelijk aan de geschiedenis - en aan de lezer - oplegt.

Natuurlijk zijn ook in deze New history of French literature bepaalde benaderingen sterker vertegenwoordigd dan andere. Essays waarin een min of meer immanente interpretatie van een literair werk wordt gegeven, treft men nauwelijks aan. En al zijn diverse bijdragen geconcentreerd rond een auteur, een min of meer biografische benadering zal men tevergeefs zoeken. Een aantal andere invalshoeken krijgt daarentegen duidelijk meer aandacht. Ik noem er vijf.

Verschillende essays tonen aan dat men van mening is dat een nationale literatuur niet ophoudt bij taal- of landsgrenzen. Vertalingen van buitenlandse literaire werken vormen evenzeer het vertrekpunt als oorspronkelijk Franse werken; soms hangt men zelfs een essay onbekommerd op aan de verschijning van een werk in het buitenland (bij voorbeeld Baumgartens Aesthetica in 1750). Doorslaggevend is de invloed die het werk in kwestie heeft (gehad) op de Franse literatuur - of het nu oorspronkelijk Frans, buitenlands of vertaald is doet minder ter zake.

Ook wordt in opvallend veel bijdragen een duidelijk verband gelegd tussen literaire en maatschappelijke ontwikkelingen. Ik noemde hierboven al het voorbeeld van de relatie tussen literatuur en mode; veel stukken koppelen literatuur aan politieke en sociale processen; veel stukken ook concentreren zich op het literaire bedrijf: uitgevers, censuur, genootschappen, salons.

Eveneens wordt vaak aandacht besteed aan de relatie tussen literatuur en andere kunsten: muziek, beeldende kunsten, schilderkunst, dans.

Volgend punt: het valt op hoe in een aantal essays de invloed van literaire en maatschappelijke fenomenen uit het verleden op de literatuur in latere perioden voor het voetlicht wordt gehaald. In elke Franse literatuurgeschiedenis zal in het gedeelte over de literatuur rond 1789 de Franse Revolutie en haar invloed uitputtend worden behandeld; het zal daarentegen niet zo vaak voorkomen dat in een literatuurgeschiedenis onder het kopje ‘1889 -The Third Republic celebrates the centenary of the French Revolution’ een fraai en uiterst relevant betoog voorkomt over de betekenis van de revolutie voor de literatuur van pakweg honderd jaar later.

Last, but not least: in een aantal essays komt de aandacht voor de rol van de vrouw in de literatuur sterk naar voren: de rol van de vrouw als personage in literatuur, en de rol van de vrouw als schrijfster van literatuur.

Er is een constante in de vijf genoemde aandachtspunten. In vele opzichten beantwoordt A new history of French literature aan de stelling die in het voorwoord wordt omschreven: literatuur kan niet begrensd worden, en een literatuurgeschiedschrijving moet geen grenzen maken, maar voorzover ze in het verleden reeds gemaakt zijn deze juist doorbreken en ter discussie stellen. Literatuur kan niet worden afgebakend door taalgrenzen, landsgrenzen of rolpatronen; literatuur kan niet worden afgebakend van kunst, maatschappij en politiek.

Een literatuurgeschiedenis die al deze grensdoorbraken nastreeft en alle facetten voor alle verschijnselen uit de gehele geschiedenis van de literatuur wil beschrijven is niet alleen onmogelijk te vervaardigen. Een dergelijk pluriform geschiedverhaal zou een monster zonder waarde zijn, een veelkoppig monster dat niet een keurslijf, maar een monsterlijke combinatie van keurslijven zou opleggen. A new history of French literature stapt niet in de valkuil om alles te willen beschrijven, geeft de continuïteit op, kiest voor het fragmentarische en

[p. 58]

laat de lezer de vrijheid om een eigen versie van de literatuurgeschiedenis bij elkaar te lezen. Zo men wil: geen pluriform geschiedverhaal, maar een postmoderne grabbelton. Maar dan wel een met vele aangename verrassingen.

C.B.F. Singeling