Vooys. Jaargang 9

[p. 18]

Atte Jongstra
De tuin van Herschel

‘De tuin van Herschel’ is een hoofdstuk uit Groente, de nieuwe roman van Atte Jongstra, die in september verschijnt bij uitgeverij Contact.

Zo herinner ik me een man die Herschel heette. Ik heb hem nooit gekend, maar hij is aan het firmament van mijn geheugen blijven gloeien door de woorden die hij mij ooit liet lezen en die me een van die momenten bezorgde, waarop veel delen even samenvallen tot één geheel, één uitzicht op wat zo fraai en veilig kan lijken.

Herschel begon zijn carrière als hobospelende tiener bij de infanterie van Hannover, en wel onder George II van Engeland. Die speelde destijds in dat deel van Duitsland de hoogste viool. Herschel wilde een groot musicus worden en toen er oorlog uitbrak besloot hij naar de Engelse badplaats Bath te vluchten. Dichter bij de troon, dichter bij het voortbestaan. Naar die letter voegde hij zich jong, in 1766: hij was toen negentien. Herschel bleef niet bij George II stilstaan, hij richtte zijn oog op andere fonkelende figuren en ontdekte een planeet die hij het liefst Clara Sidus had willen noemen. Dankbaarheid jegens zijn vorstelijke dirigent en de wetenschap dat er na de tweede ook een derde George zou volgen deden hem echter kiezen voor Georgium Sidus. Een meesterlijke zet, die hem per ommegaande het lidmaatschap van de Royal Society in Londen bezorgde. Later zou hij tot buitenlid van de Koninklijke Poldavische Academie worden gemaakt.

Zo'n intrede als astronoom is niet ongewoon. Veel grote waarnemers kunnen terugblikken op minstens twaalf ambachten. Herschel is daarbij ook later nooit eenkennig geworden. Hij bleef verbanden zoeken in de chaos van diversiteiten die in de wereld en alle afspiegelingen daarvan nu eenmaal voor het oprapen liggen.

Herschel was een man van begripsverschuivingen, met meer, veel meer aan zijn firmament dan de zwaartekracht van nieuwe en oude lichtjes. Van de oude was lang niet alles meer kek en fris, meende hij. Een kwestie van aftakeling, verspilling of gewoon eeuwenlang onopgemerkt dromen, als een boek op een stoffige bibliotheekplank niet langer geschikt voor wat er mee bedoeld was. Glorie, vergaan, in kruimels uiteengevallen. en zulke kruimels zijn ervoor geknipt om - zei Herschel het niet zo? - ‘uiteindelijk op elkaar te storten en óf na elkaar, óf in één geweldige, gezamenlijke botsing verenigd te worden in een nieuwe uitspreiding’.

[p. 19]

Dit is volgens Herschel één beeld voor wat ons boven het hoofd hangt:

‘Een weelderige tuin die de grootst mogelijke verscheidenheid aan groente, fruit en andere planten heeft voortgebracht en zich méér beroept op het geheugen dan een gemiddeld mens kan verwerken. Veel van wat ik in mijn tuin zie opkomen bestaat bij de gratie van mijn herinnering. Als ik het zie, is het tegelijkertijd onnoemelijk veel seizoenen geleden. Zo kunnen wij de reikwijdte van onze ervaringswereld tot een immense tijdsduur uitbreiden. Om de vergelijking nog even voort te zetten: is het achtereenvolgens waarnemen van ontkieming, bloei, bladerpracht, vruchtbaarheid, oogst of verwelking en verrotting niet vrijwel hetzelfde als het tegelijk in ogenschouw nemen van een groot aantal voorbeelden, meer of minder willekeurig geselecteerd uit elk stadium dat groente doorloopt tijdens haar korte bestaan?’

Herschel werd benoemd tot buitenlid van de Poldavische Academie zoals ik al zei, vanwege zijn gebleken kwaliteiten uit een baaierd aan mogelijkheden een groot en zeer veelzijdig verband bijeen te dichten, met voldoende ruimte om dit na zijn tijd even veelzijdig te betwijfelen. Vanuit diezelfde Academie werd ook een assistent aan hem toegevoegd, een man die zich in een ander verband en veel later nog buitengewoon verdienstelijk zou maken: Dr. W. Watson jr. Watson wees op de rode reuzenster Betelgeuze, Herschel keek en vertaalde wat hij zag onmiddellijk in termen van de tuin als een glanzende kiemcel.

Dat leverde hem zo'n overstelpend aantal onderscheidingen op dat ik me ze ordeloos doorelkaar in een zilveren kistje voorstel. Wel met het deksel open, dat kistje. Herschel was ongetwijfeld ijdel genoeg om zijn bezoekers te laten zien dat voor verbeeldingen als de zijne meer dan één onderscheidingsmethode mogelijk waren.

De ‘Tuin van Herschel’ was een belangrijk, achttiende-eeuws begin, een eerste in een lange rij lezingen der gegevens.

Tegenwoordig ziet men nog steeds wat Herschel zag, er is veel aan nieuw bewustzijn bijgekomen. Maar het is het nageslacht van niemand anders dan Herschel, dat het geheel beschouwt als een groene puzzel, die op de merkwaardigste plaatsen sleutels voor zijn eigen oplossing laat slingeren.

[p. 20]