Vooys. Jaargang 9

[p. 13]

De betrekkelijke chaos van de bloemkool
Een interview met Atte Jongstra
Christine Brackmann
Thomas Vaessens

De bibliotheek neemt het souterrain van Atte Jongstra's woning in beslag. Tientallen meters boekenplank op krap 25 vierkante meter, waarvan een deel nog in beslag genomen wordt door een groot bureau. In dit labyrint spreekt de schrijver van De psychologie van de zwavel over literatuur, over encyclopedieën, over chaos-wiskunde en over zijn nieuwe boek Groente: ‘een liefdesroman met een sterk horti-cultureel karakter.’

Jongstra schrijft in de bibliotheek. Hij zit er ongeveer acht uur per dag, meestal achter zijn bureau, soms tussen de boeken. In De psychologie van de zwavel duikt de bibliotheek op: fragmenten worden zonder valse schaamte overgenomen, stijlen van verschillende schrijvers worden nagebootst, een hoofdstuk van Flauberts Bouvard et Pécuchet wordt zelfs herschreven. Maar het blijft niet bij kopiëren.

‘Je zou kunnen zeggen dat ik me in De psychologie van de zwavel van mijn leermeesters ontdoe. Jeroen Brouwers, bij voorbeeld, dat heb ik vroeger prachtig gevonden, zijn brieven uit België vooral. Hem persifleer ik. Flaubert en Strindberg natuurlijkook. Dat classicistische principe zit er bij mij wel in. Je moet eerst het werk van de grootmeesters vertalen, daarna de stijl ervan imiteren, en pas als je dat gedaan hebt, heb je vakmanschap genoeg. Dan mag je zelf eens wat proberen. In “Een perfect stuk” in De psychologie van de zwavel vertaal ik een stuk van De Goncourt, maar ik imiteer verderop ook zijn stijl. Ik houd mij dus in dat opzicht aan de oude conventies.’

‘Mijn leermeesters heb ik bij wijze van spreken van me af geschreven. Van de schrijvers van deze tijd vind ik Brakman een van de grootsten. Hij heeft nogal wat invloed uitgeoefend op mijn stijl. Let wel: op míjn stijl, want hij wordt natuurlijk veel te weinig gelezen. Nou schrijft hij ook alsof God 'm op de hielen zit; twee boeken per jaar, dat houdt niemand bij.’

Jongstra neemt een stapeltje Brakman van zijn bureau en verdwijnt ermee in de bibliotheek. Zijn essay voor Het literair klimaat is af; de literatuur wordt weer op de planken gezet.

Tijdens het schrijven van De psychologie van de zwavel haalde ik uit mijn bibliotheek vooral literairhistorische informatie. In het eerste deel ben ik heel erg bezig om de stap te zetten van de literatuurgeschiedenis (waar Jongstra's eerste boek De Multatulianen (1985) over ging) naar de literatuur. Later, vanaf het titelverhaal, verdwijnen de voetnoten uit de tekst en gaat het échte schrijven me beter af. De stukken in De psychologie van de zwavel zijn ook in volgorde van ontstaan afgedrukt. Er zit een ontwikkeling in; de ontwikkeling naar een schrijverschap.’

‘Vroeger las ik boeken voor mijn genoegen’

Jongstra gebruikt de bibliotheek niet als een grote letterkast waaruit hij zijn eigen werk kan zetten. Kleine, zonderlinge dingen, onopvallende feitjes pikt hij eruit en worden door hem gebruikt in een nieuwe context, een andere rol. Een foto en enkele gedichten in een negentiende-eeuwse bundel vormden bij voorbeeld het begin van een in de De

[p. 14]

psychologie opgenomen verhaal over leven en werk van de gefingeerde dichter Reynhoudt. Eén woord, een enkele zin kan het vertrekpunt zijn van een verhaal. Naar dit soort aanzetten is Jongstra op zoek:

‘Vroeger las ik boeken voor mijn genoegen, maar dat is eigenlijk een beetje veranderd. Ik lees nog steeds veel, maar ik ben dat ánders gaan doen. Ik werk ze meestal door. Ik ben altijd op zoek naar met de linkerhand geschreven zinnen, door zonderlingen op papier gezet. Daar kan ik veel beter mee uit de voeten dan met boeken die af zijn. Dat wil niet zeggen dat ik niet van mooi geschreven dingen houd. Ik lees graag Pavic, Strindberg, Flaubert, Borges. Maar als ik aan het werk ben, lees ik het liefst curieuze boeken van mensen die wel raar, maar niet goed formuleren. Dat brengt mij op ideeën. Ik gebruik die zinnen: ik herschrijf ze en maak ze zodoende eigenlijk af. Ik plak ze in een heel ander verband.’

‘Ik ben nu bezig met een hoorspel, en daarin verklaart een anatoom de liefde aan een studente, maar dan in strikt anatomische termen. Daarbij gebruik ik dan de Encyclopedie der therapie en Larousse Médical, en leerboeken over de verpleging van zieken. De schrijvers van zulke boeken zijn over 't algemeen geen beroepsmatige formuleerders. De zinnen die ik uit dit soort handboeken haal, laad ik dan vervolgens in de computer.’

Jongstra wijst op zijn computer, die verscholen tussen de boeken staat. Het apparaat is eens bijna uit de boekenkast gevallen, toen een deel van de labyrintische bibliotheek uit eigen beweging instortte. ‘Ik kon de deur niet meer open krijgen; de boeken lagen er tot kniehoogte tegenaan.’ Een mooi beeld voor een literaire aardbeving: de bibliotheek stort in, waardoor de stof voor nieuwe verhalen, nieuwe romans bovenkomt.

‘Ik vond plotseling van alles. Een spontane nieuwe rangschikking! Natuurlijk gaat het niet werkelijk om de dingen die ik uit de bibliotheek haal. Dat alles dient gerelativeerd te worden. Het gáát niet om de bibliotheekkennis, maar het begint erbij. Zoals A.F.Th. van der Heijden begint in het leven, zo begin ik in de bibliotheek. Maar dan ga je al snel weer uit de boeken om achter de computer te gaan zitten. Er staat een enkele regel uit een of ander handboek op het scherm en dan begint het. De ene regel moet de andere oproepen. Ik bedenk dat niet van tevoren. Ik heb meestal nog geen flauw idee waar het naartoe gaat. Je hebt een idee, tenminste zo gaat dat bij mij, en dan begin je te schrijven. Ik laat me leiden door de taal. Als het tijdens het schrijven plotseling even stil is in mijn hoofd, als ik denk wat mijn personage ongeveer moet gaan zeggen, dan zoek ik vaak iets op. Als het over een anatoom gaat, zoals in dat hoorspel, dan zoek ik bij voorbeeld alle spieren in de borststreek op. Die zet ik dan op papier, en soms rolt daar een geschikte zin uit.’

‘Ik wil zo weinig mogelijk weten, maar alles op kunnen zoeken’

‘De functie van mijn bibliotheek is erg veranderd. Vroeger had ik heel veel romans en gedichtenbundels (vooral proza); tegenwoordig zijn het meest naslagwerken. Ik verzamel encyclopedieën. Vooral negentiende-eeuwse Nederlandse, maar ook bij voorbeeld de auto-encyclopedie, het viertalige woordenboek voor bos- en tuinbouw, de filatelistische encyclopedie. Ik wil zo weinig mogelijk weten, maar alles op kunnen zoeken. Dat scheelt geheugenruimte. En dan is er dus ook de taal die je kunt gebruiken. Soms voer ik iemand sprekend op, en kan ik snel even kijken in een encyclopedie of een of andere malle deelstudie hoe zo'n jargon ook alweer is.’

‘Ik haal mijn materiaal uit de bibliotheek, maar dat wil niet zeggen dat ik alleen knip en plak. Ik ben geen schrijver die zich baseert op het volle, werkelijke leven plus de fantasie. Daarvoor zit ik teveel in mijn bibliotheek. Dat zie je ook bij schrijvers als Pavic, of M. Februari, die zitten ook altijd in de bibliotheek te schrijven. Zo stel ik me dat graag voor. Ze wijzen de lezer terug naar een wereld die op een bibliotheek lijkt en dat lijkt me een zegenende functie van literatuur. De lezer moet het pad van twijfel en tegenspraak opgestuurd worden. Alleen al door die mystificaties. Zo noem ik in een voetnoot bij een verhaal ene A. Jongstra, een oud-kamerlid. Je kunt je niet voorstellen dat het waar is, dat die Jongstra werkelijk heeft bestaan. Het lijkt een flauwe grap, maar toch klopt het van de eerste tot de laatste letter. Ik zal het je bewijzen...’

Jongstra staat op en plukt zonder te hoeven zoeken een driedelig naslagwerk uit een van de vele kasten en wijst na enig bladeren de naam van het oud-kamerlid aan.

[p. 15]

‘Ja, daar had ik weer een mooie week van, toen ik dat vond. De man heette trouwens officieel A.F. Jongstra, maar ik heb één initiaal weggelaten. Ik dacht dat ik me dat wel kon veroorloven.’

‘Er zijn schrijvers die op dit moment met ongeveer hetzelfde bezig zijn als ik. Verwante schrijvers. Nicholson Baker, die heeft een boek geschreven waarin ook voetnoten staan. In die noten verwijst hij weer naar de bibliotheek; de tijd wordt stopgezet. Verder M. Februari, misschien Dirk van Weelden een beetje. Huub Beurskens, niet te vergeten. Uit zijn werk spreekt een zelfde soort geest als uit het mijne. Vooral voor zijn schitterende dubbelnovelle De verloving moet Beurskens een grote hoeveelheid naslagwerken over treinen geraadpleegd hebben.

‘Eenduidige interpretatie kun je wel vergeten’

Het onderscheid tussen ‘bibliotheekschrijvers’, zoals Jongstra en Beurskens, en schrijvers die uitgaan van de som van werkelijkheid en fantasie is niet zo strikt als het lijkt. Maar er blijft onderscheid.

‘Voor iemand die schrijft, blijft er altijd een groot onopgelost probleem: moet ik me op de werkelijkheid richten, of op de literatuur? Dat geldt ook voor iemand als Strindberg. Hij moet op gegeven moment kiezen tussen z'n dochtertje in Oostenrijk en de literatuur, en hij probeert daar dan zo'n beetje tussendoor te schipperen. Ik ken dat verband. En ik ben niet de enige. Er zijn meer schrijvers die over literatuur schrijven dan vroeger, maar ik geloof dat dat toch ook niet moet worden overdreven. In heel veel boeken speelt de literatuur een rol, maar in diezelfde boeken lees ik toch ook een veel groter thema: de twijfel. Dat is waar het in die boeken (en ook in de mijne) écht om gaat. Je moet, denk ik, de twijfel in je gedachten, in je werk toelaten, maar desondanks toch een soort persoonlijke moraal in het werk verwerken, want dat is het enige waarop je kunt terugvallen: een persoonlijke moraal. Je moet bereid zijn te twijfelen aan alles wat je hoort en aan alles wat je zegt. En die twijfel overbrengen op de lezer, dat is een soort moraal, een soort doel van de schrijver.’

‘Een boek als dat van Februari, daarvan zal iedereen zeggen dat het een vrij moraal-loos boek is. Doordat ze voortdurend twijfel zaait, doordat ze over het boek spreekt als een “semantische rapsodie”.



Met die uitspraak ondergraaft ze natuurlijk alles. In mijn nieuwe boek is dat ook zo. Bijna iedere zin biedt ruimte voor het tegendeel van zichzelf. Eenduidige interpretatie kun je dus wel vergeten. Je kunt - ook in de werkelijkheid - nooit weten of je nou met waarheid of fictie te maken hebt. En dat soort twijfel is belangrijk in veel literatuur.’

De citaten die in De psychologie van de zwavel onder het kopje ‘Artikel 1’ verzameld zijn, bevestigen de indruk dat het in Jongstra's boek niet zozeer om iets als ‘de werkelijkheid’ te doen is. ‘Unser Dasein starrt von Büchern’; ‘End fact. Try fiction’ of ‘The universe is a plot of God’ zijn motto's die de literatuur betreffen, en de worsteling van de ‘ik’-figuren met het schrijven. Het wordt echter voorafgegaan door een uitspraak van Multatuli, ‘Alles in alles’, die direct betrekking heeft op de samenhang die er ondanks alle chaos in de werkelijkheid te vinden is.

[p. 16]

‘Ik geloof niet dat de mensen het idee van een aan de werkelijkheid ten grondslag liggend principe hebben losgelaten’

‘Dat citaat, “Alles in alles”, had als motto eigenlijk beter bij mijn nieuwe boek Groente gepast, dan bij De psychologie van de zwavel. De eenheidsgedachte, die het Multatuli-citaat suggereert, die zit veel meer in mijn nieuwe boek. “Alles in alles” is het leidende principe in Millioenenstudiën. Dat is eigenlijk een uiterst modern boek. Multatuli loopt vooruit op de dingen die ons nu bezig houden. Het zoeken naar een allesoverkoepelend systeem, waarin alles in alles is, ik geloof dat dat nu ook veel gebeurt. Ik ben gefascineerd door de chaos-wiskunde. De theorie waarop die gebaseerd is, houdt zich bezig met uitzonderingen in de natuur. Met dingen die willekeurig lijken, zoals de vorm van een bloemkool, of turbulentie. Men zoekt bij voorbeeld naar een formule waarmee de lengte van een kustlijn berekend kan worden. Niet zozeer die van Nederland, maar de brokkelige kustlijn van Engeland. Men vindt formules voor de overeenkomsten in de vormen van ijsbloemen, bloemkolen en varens. Waar het om gaat is dat achter alle vormen in de natuur, ook die vormen die niet met de Euclidische meetkunde konden worden omschreven, toch een soort basis-gedachte zit. Of een basis-formulering. Verschijnselen die schijnbaar chaotisch zijn, die niet aan wetten onderworpen lijken te zijn, daar blijkt een systeem achter te zitten. In den beginne was het woord, de formulering was God. Alles is in alles’

‘Ik geloof niet dat de mensen het idee van een aan de werkelijkheid ten grondslag liggend principe hebben losgelaten. Een wetenschappelijke ontwikkeling als die van de chaos-wiskunde bevestigt dat voor mij. Maar het heet natuurlijk niet voor niets “chaos-wiskunde”. Je moet eigenlijk eerst de chaos toelaten. Natuurlijk ontwikkelt de wereld zich zo dat we het allemaal niet meer kunnen overzien, maar wanneer je de chaos accepteert, dan kan je een zeker soort zelfverzekerdheid terugkrijgen. Een paradox waar je niet meer omheen kunt. Prachtig vind ik dat.’

‘In de nieuwe roman is dit accepteren van de chaos heel belangrijk. Groenteis een liefdesroman in de vorm van mémoires. Een “liefdesroman met een sterk horti-cultureel karakter”, althans dat heeft de uitgever in de flaptekst geschreven. Het is het verhaal van iemand die op zoek gaat naar zijn ideale liefde, die vindt hij natuurlijk niet. Daarom trekt hij zich terug in de moestuin. De man herinnert zich veel. In zijn geheugen (er is overigens een visueel verband tussen de hersenen en de bloemkool) slaat hij alles op, ook wat hij allemaal gelezen heeft. Eigenlijk speelt de tijd daardoor geen rol meer.’

‘Het is een chaotisch boek. Ik heb het niet geschreven met het oog op het ouderwetse lezersplezier. Het geeft natuurlijk een kick als je een boek begrijpt, maar dat kon met Groente wel eens moeilijk worden. Je kunt in het boek alle kanten op. De chaos-theorie speelt een belangrijke rol. Ik probeer de chaos, de twijfel in mijn boek toe te laten. Daarvoor laat ik alle ruimte. In die zin is er een overeenkomst met Millioenenstudiën.’

‘Tot zes september denk ik alleen aan groente’

Terwijl hij in zijn ijskast naar wat groente zoekt (‘die foto moet iets kunstzinnigs hebben, het blijft tenslotte allemaal kunst, die literatuur’), vertelt Jongstra over de presentatie van zijn nieuwe boek. Er wordt een schilderijensalon ingericht met als thema ‘groente’, iemand van het instituut voor plantenveredeling zal een lezing houden over groente op zeventiende-eeuwse schilderijen, M. Februari komt spreken, en verder zal er groente zijn. Veel groente: ‘Iedereen kan genoeg meenemen voor het hele weekend.’

‘Ik heb nooit wat met groente gehad. Nog nooit heb ik in een moestuin gewerkt of met m'n vingers in de aarde gezeten. Groene vingers heb ik niet. De fascinatie is door de encyclopedieën en vreemde naslagwerken ontstaan. Ik heb een hele lijst met standaardwerken over groente doorgewerkt. Maar als m'n boek verschenen is, is het weer afgelopen met de groente-fascinatie. Tot en met zes september kan ik maar aan één ding denken. En groente is zeer fascinerend. Sla bij voorbeeld, dient in snackbars volslagen ten onrechte als decoratiemateriaal. Sla bevat namelijk vitamine E, een zeldzaamheid in de natuur.’

‘Er staan veel meer van dit soort nuttige gegevens in Groente. Het waarom achter de “tweede stelling” van Pythagoras, bij voorbeeld. Je dacht toch niet dat Pythagoras alleen maar over rechthoekige driehoeken had nagedacht? In zijn Twee-

[p. 17]

de Stelling verbiedt hij de mensheid tuinbonen te eten.’

Tuinbonen, bloemkool, moestuinen. Dat verschilt nogal van de gefingeerde dichter, de tijdschrift-redacteur en de schrijver uit Jongstra's literaire debuut. De laatste zin van dat boek, ‘Ik moest mijn A aan het volk laten zien’, lijkt ergens een punt achter te zetten.

‘Of ik met Psychologie van de zwavel iets heb afgesloten weet ik niet. In ieder geval gaat de nieuwe roman over iets heel anders. In recensies heeft men op die A gewezen. Men verwacht blijkbaar een B. Op 6 september verschijnt Groente dus. Daarna verschijnt er van mij een essaybundel, en zelfs voor mijn D heb ik al twee verhalen af. Er is sinds de A natuurlijk het een-en-ander veranderd. Ik merk dat ik hoe langer hoe minder conventioneel begin te schrijven. Dat wil zeggen: ik ben het ‘wetenschappelijke’ jargon langzaamaan voorbij. Al heb ik daar een heel boek voor nodig gehad. Met het verhaal uit De psychologie van de zwavel over die gefingeerde dichter Reynhoudt, waarin ik de cliché's van het wetenschappelijke taalgebruik volop gebruik, heb ik het helemaal dood gemaakt. Ik lijk waarachtig wel een eigen stijl te ontwikkelen. Dat zou natuurlijk wel mooi zijn.

Leeshulp bij Groente:

-	Drie vrienden der waarheid, Geschiedvervalsing. Eene wederlegging der meest in omloop zijnde dwalingen op het gebied van algemeene en kerkelijke geschiedenis. (1887)
-	J.H. Fabre, Zeden en gewoonten der insecten. (1932)
-	Godloochenaarswijsheid of eenige gewone opwerpingen tegen het godsbestaan beantwoord door Th. Famulus. (1913)
-	P. Hoenen, ‘Wetenschappelijk onderzoek van oudbakken brood’. (1930)
-	D. Kiehl, Natuurlijke historie van den Filistijn. (1895)
-	S.S. Lantinga, Veel groenten van weinig grond. Een handleiding voor ieder die groente verbouwt. (1944)
-	W.H. Nijsen, De vrije en gereglementeerde Gymnastiek. (1917)
-	Dr. W. Pierry, Methode tot ontwikkeling der Geestvermogens en van den Natuurlijken Aanleg. Dalmeyer's Efficiëncy-boeken. (1907)
-	G. Ruhe, Anleitungen zu den Präparierübungen an der menschlichen Leiche. (1888)
-	Th.H. Schlichting, De Temperamenten. Een historisch-critische studie. (1935)
-	Turkenburg's Handboekje voor het kweeken van Groenten in den vrijen grond. (1955)