Vooys. Jaargang 9

[p. 51]

Het verhaal van een verhaal over Eros
Plato's Symposium
Sytze Wiersma

Afgelopen jaar werden er aan de Rijksuniversiteit Utrecht onder de titel Keyworks zesentwintig lunchpauze-lezingen gehouden over belangrijke werken uit de wereldliteratuur. Dit artikel over Plato, Symposium, is een bewerking van één Keyworks-lezing.

De essentie van Plato's literaire meesterwerk over de liefde komt in beeld wanneer we het bekijken door de ogen van de eerste vertaler en uitlegger: Marsilio Ficino (1433-1499). Deze veelzijdige humanist zag in Symposium zijn eigen filosofie weerspiegeld. Volgens hem bezielt liefde de mens met een niet aflatende drang naar God, terwijl de liefde van God zich op haar beurt openbaart als grond van het menselijk zijn. Op weg naar het absolute doorloopt de menselijke geest een aantal stadia van verinnelijking, maar in elk stadium manifesteert zich hetzelfde diepliggende verlangen. Het is een ‘goddelijke onvervuldheid’. Het verlangen opent vergezichten op een ‘collectieve’ onsterfelijkheid, ‘waaraan ook de meest vergetenen der menschen, alleen doordat zij hebben geleefd, deel hebben’. De aangehaalde woorden zijn van J.C. Bloem (‘Over het verlangen’), de daarin vervatte gedachte zou door Ficino uitgesproken kunnen zijn, juist wanneer hij zich laat inspireren door Plato.

Ficino heeft zijn visionaire en invloedrijke theorie het meest aanschouwelijk neergelegd in zijn verslag van een culinair-filosofische bijeenkomst, gesitueerd in de Villa Careggi Anno Domini 1474. Dit Symposium van Ficino is literair gemodelleerd naar dat van Plato. De disgenoten zetten het door Plato opgetekende debat voort en de rijkdom aan nieuwe gezichtspunten die ze naar voren brengen werkt als een vergrootglas waarin steeds duidelijker te zien is dat het in beide werken over hetzelfde gaat: de ‘goddelijke onvervuldheid’ waarvan Bloem sprak: ‘de onbedwingbare creatieve stimulans die zich voordoet op het raakvlak van levensdrift en schoonheidsdrang’ (Huizinga). Dat bedoelt ook Plato in zijn Symposium met Eros.

Doel van Plato's dialogen is nooit het theoretisch vastleggen van een begrip maar het operationeel maken van de vraagstellingen die in een begrip besloten liggen. Zo wordt in Symposium het begrip Eros bespreekbaar gemaakt als filosofisch probleem, als theoretische voorstelling waarin verschillende visies met elkaar vervlochten zijn. Het thema van de innerlijke drang die het leven in stand houdt, wordt in een verhelderende uitwisseling van gedachten ontrafeld tot het strakke weefsel waarop Ficino maar hoefde voort te borduren. Ficino's adaptatie weerspiegelt de geestkracht waarmee Plato in een reeks van feestredes over telkens een ander facet van Eros heeft weten te dialogiseren.

Het duurt enige tijd totdat de lezer van Plato's Symposium of Drinkgelag het wijsgerig belang van de gedachtenwisseling ten volle beseft. Dat heeft alles te maken met de onnavolgbare ironie van de hoofdpersoon, Socrates, die zoals zo vaak in Plato's werken ook nu weer een meester blijkt te zijn in het ‘doen alsof men doet alsof. Wanneer namelijk een van de deelnemers aan het symposium voorstelt dat iedere aanwezige om strijd de god van de liefde moet eren met een lofrede, stemt Socrates in met de opgetogen constatering dat hij moeilijk kan weigeren, ‘want ik beweer altijd dat

[p. 52]

liefde het enige is waarvan ik verstand heb’ (Symposium 177 d). Met deze uitspraak worden we even op het verkeerde been gezet. Socrates' woorden lijken te duiden op valse bescheidenheid. Tevens suggereren ze dat het in zijn rede zal gaan over de verrukkingen van het liefdesspel. In werkelijkheid echter doet Socrates alsof hij doet alsof hij bescheiden is. Hij verstaat onder Eros veel meer dan erotiek: het in de mens gelegde eeuwigheidsverlangen, de ‘goddelijke onvervuldheid’ die ons langs dialectische weg vanaf het niveau van de mooie

Drinkgelag op vaas (Louvre)

aardse dingen kan brengen tot het aanschouwen van de eigenlijke schoonheid. Tegenover een dergelijk verlangen past slechts schroom: de bescheidenheid van wezenlijke kennis. Dat alles realiseren we ons pas wanneer we Socrates' rede over Eros, het hoogtepunt van het boek, te horen krijgen. Daarin staat de ware Socrates op, Plato's geliefde leermeester die achter subtiele zelfspot het besef verbergt een geroepene te zijn.

De getrapte introductie van Socrates en zijn boodschap is door Plato geraffineerd ingekaderd in een structuur van indirecte berichtgeving. Enerzijds brengt Socrates zelf zijn verhaal als iets dat hij heeft gehoord van een ander. Anderzijds presenteert Plato het gehele verslag van het culinair-filosofisch treffen als opgetekend uit de mond van iemand die zelf weer zegt geïnformeerd te zijn door een van de disgenoten. Het literair vernuft dat in deze rangschikking steekt heeft het effect van een kadervertelling. ‘In die doos zat weer een doos’ (K. van het Reve): hoe meer dozen we moeten openmaken hoe nieuwsgieriger we worden naar de schat, in dit geval Socrates' juweel van een lofrede op Eros, uitgesproken op gezag van een hogere instantie, de legendarische priesteres Diotima.

Socrates

Men heeft van alles gezocht achter de narratieve inbedding die Plato heeft toegepast. Volgens sommigen zou de auteur zijn werk mythische status hebben willen geven door het verhaal nadrukkelijk los te koppelen van iedere vorm van directe verslaggeving. Anderen zien juist de getrapte bronvermelding als een middel waarmee historische werkelijkheid moest worden gesuggereerd. Weer anderen zien zowel het een als het ander: historische documentatie bedoeld als norm voor algemene geldigheid.

Er zit minder achter dan men denkt maar meer dan menigeen wil onderkennen. Plato's spel met schuivende panelen heeft eerder retorische functie dan filosofische betekenis. Als het oeuvre van Plato mag worden gezien als een groots blijk van liefde jegens de vereerde meester, dan is Symposium de meest welsprekende getuigenis van die liefde omdat het personage Socrates met doeltreffend retorisch overleg in het centrum van de vertelling is geplaatst. En dat juist door indirecte berichtgeving. In veel van Plato's werk is het Socrates zelf die direct verslag doet van een gedachtenwisseling. Dat betekent uiteraard een vertelinstantie met autoriteit, en een impliciet eerbetoon aan de mees-

[p. 53]

ter. Plato heeft echter beseft dat hij een expliciet eerbetoon alleen kon bereiken door anderen te laten vertellen. Nu Socrates niet zelf verslag doet, krijgt het verhaal over zijn optreden meer gewicht en zeggingskracht. Er werd nog steeds over dat optreden gesproken, zo concluderen we uit het feit dat we er via-via van horen.

Drinkschaal van Byrgos

In het bovenstaande heb ik geprobeerd, enig zicht te geven op het thema van Plato's Symposium vanuit het perspectief van de receptie en vanuit de narratieve structuur. Ik probeer nu vanuit een derde invalshoek de contouren van het verkregen beeld aan te scherpen: op welke manier krijgt het thema gestalte in het proces van woord en wederwoord dat de discussie zelf is?

De keuze van de gespreksstof welke Plato de deelnemers aan het drinkgelag ingeeft, valt precies binnen de essentie van het wijnritueel. Als Dionysus-plechtigheid was het klassiek symposium een sacraal gebeuren, compleet met handwassing, plengoffers en bekransing van de symposiasten. In de geestverruimende kracht van de wijn was de godheid van de extatische vervoering substantieel aanwezig. Het is een virtuoze vondst om bij gelegenheid van een eerbetoon aan de godheid van de ongebreidelde extase een reeks lofredes te laten houden op Eros, de godheid van de gerichte hartstocht. Deze godheid, volgens Hesiodus (Theogonie 120-22) al in het begin der tijden werkzaam als scheppende levensdrang en bij de ingang van Plato's filosofen-tuin (het olijfwoud De Akademie) geëerd met een indrukwekkend standbeeld (wel heel iets anders dan het montere bengeltje uit de latere oudheid of de putti van barok en rococo!), verschijnt in de toespraken achtereenvolgens als de belichaming van esthetische, ethische en intellectuele passie.

Socrates' beschouwing over de intellectuele potentie van Eros wordt voorafgegaan door vijf verhandelingen die kunnen worden gezien als een dialectisch voorspel. De meeste sprekers, inclusief Socrates, behandelen Eros als een respons op schoonheid. De eerste spreker houdt een traditioneel betoog over de positieve aspecten van Eros als sexuele affectie van vooral homo-erotische aard. De tweede spreker brengt een beslissende nuancering aan. Hij corrigeert de vorige door een onderscheid te maken tussen goede en verwerpelijke hartstocht, mythisch geprefigureerd in een Hemelse en Aardse Eros. De ene, bisexuele Eros is orgastisch gericht op het lichaam van de geliefde. De andere, homo-erotische Eros is een verlangen naar vereniging ter wille van persoonlijke ontplooiing.

Na de tweede spreker zou in tafelronde de eerste beroemdheid aan de beurt zijn, maar deze, de komediedichter Aristophanes, is vooreerst ontregeld door een gênante indigestie die van zich horen laat met een plotselinge hik-aanval. Een aanwezige bevriende arts maakt van de gelegenheid gebruik om te betogen dat Eros zich niet alleen manifesteert tussen mensen maar in de gehele natuur: als gezonde of ongezonde aantrekkingskracht tussen elementen. De hik is, zo stelt de dokter, een effect van ongezonde aantrekkingskracht. Aristophanes, de meester van de grap over ontregelingen in het menselijk lichaam, is hier zijn eigen slachtoffer. De toon van scherts die wordt aangeslagen, blijft in het diepzinnige betoog dat Aristophanes na her-

[p. 54]

stel houdt, doorklinken. Mensen zijn op zoek naar gemeenschap en eenwording met hun wederhelft in een onbedwingbare drang tot herstel van een vroegere scheppingsfase waarin men samen één was, met twee paar armen en benen, en met drie geslachtelijke mogelijkheden: mannetje-mannetje, vrouwtje-mannetje, vrouwtje-vrouwtje.

Na Aristophanes’ verrukkelijk divertissement worden de coulissen geleidelijk opengeschoven voor Socrates’ optreden. De gastheer verzorgt het voorprogramma: een traditioneel retorisch encomium, vrijblijvende lofrede op Eros als decor voor Socrates’ worsteling met de waarheid. Socrates zelf zet zijn woorden in het perspectief van goddelijke inspiratie door de hierboven genoemde legendarische priesteres Diotima (‘Godelieve’) uit Mantinea (‘Waarzeggersstad’) ten tonele te voeren. Het is duidelijk: we gaan de eigenlijke boodschap van het boek horen.

Geen thema kan voor Plato immers belangrijker zijn dan zijn eigen leer van de intellectuele mystiek welke de priesteres ontvouwt. Eros gezien als een goddelijk-generatieve kracht die de menselijke geest langs inductieve weg tot zijn hoogste ontplooiing brengt. Overal in het werk van Plato is sprake van het menselijk verlangen naar de esthetische en ethische top. Hier wordt dat verlangen gekoppeld aan Eros, de mythische zoon van Armoede (Penia) en Overvloed (Poros), Gebrek en Maatoverschrijding, het voelen van gemis en het zich te buiten gaan aan verrukking. Ieder afzonderlijk leiden moeder en vader tot apathie. Verenigd in hun kind houden ze het leven op alle niveaus in stand.

Met Socrates' loflied op de liefde, dat naar essentie een weergave is van Plato's filosofie, is in dit boek het laatste woord echter nog niet gesproken. De reeks paradoxale sequenties houdt aan. Op het intellectueel ‘moment suprême’ komt stomdronken, en ondersteund door een muzikante, de beroemde en beruchte staatsman Alcibiades binnen die, uitgenodigd om ook een lofrede op Eros te houden, zich verliest in een zeer persoonlijke liefdesverklaring aan Socrates zelf: Socrates, lelijk als een satyr maar van binnen als een god zo mooi, kortom de best denkbare minnaar. Plato's vertelling spoedt zich ten einde. Men moet lachen om Alcibiades' openheid en na de komst van nog meer feestenden drinkt vrijwel iedereen zich plat. In de slotscène zien we de enkele volhouders bij elkaar zitten: de tragediedichter Agathon (de gastheer), de komediedichter Aristophanes en, uiteraard, Socrates. Ze drinken uit één groot glas en zijn in discussie: moet een tragediedichter ook een komedie kunnen schrijven? Ja, redeneert Socrates klaarwakker, en wat volgt komt over als een poeticale uitspraak over Symposium zelf. De scène levert het slot van het boek: ‘Terwijl beiden tot die conclusie gedwongen werden zonder dat ze het nog erg volgden, waren ze langzaam weggezakt. Eerst was Aristophanes in slaap gevallen en toen het al dag werd Agathon. Socrates had ervoor gezorgd dat ze goed lagen, en was toen opgestaan en weggegaan [...] en nadat hij zich verfrist had in het badhuis bij het Lyceum, had hij de rest van de dag net als anders doorgebracht en daarna was hij 's avonds thuis naar bed gegaan’ (citaat, evenals de andere citaten, in de vertaling van Gerard Koolschijn).

De verraderlijke eenvoud van de afsluiting tekent de ambivalentie van het literaire meesterwerk: gaat Plato's Symposium over Eros of over Socrates? Het simpele antwoord moet luiden: juist omdat het over Eros gaat gaat het over Socrates, die immers de geheimen van Eros weet te doorgronden maar met karakteristieke ironie het tegendeel suggereert door te doen alsof hij doet alsof. Daarmee heeft Plato het narratieve en het argumentatieve weten te combineren op een wijze die zijn boek maakt tot het prototype van een genre dat ook na Ficino meermalen beoefend is: de beschrijving van een wijsgerig dispuut als dramatische handeling.