Vooys. Jaargang 9

[p. 18]

Trans

‘Nog gloeien de sterren aan 's hemels trans
Nog dansen de nevels hun wilde dans’
Uit het voorwoord bij H. Michaelis, Onkruid van de twijfel.

Onderschrift

Denkend aan hoe wij samen waren
en het misschien eens weer zullen zijn,

zie ik dorstig groen
tegen een onweerslucht.

Windstille spanning tussen tekort
en overvloed. Ondraaglijk
opgedreven verlangen.

Boomtoppen rekken zich
naar de hellende hemel.

Adembenemend evenwicht
eer de ruimte kantelt
en de regen valt.

(Uit: Onkruid van de twijfel, p. 27)

Een gedicht van Hanny Michaelis dat - ook na vele malen lezen - blijft boeien door zijn beeldspraak. Het gedicht klimt als het ware omhoog, de spanning en het verlangen worden voelbaar in het beeld van de zich rekkende bomen, als lezer hou je bijna zélf je adem in tussen strofe 3 en 4, totdat ten slotte met de kantelende ruimte en de vallende regen de spanning doorbroken en het gedicht beëindigd wordt.

Dit gedicht is niet representatief voor het werk van Michaelis. De wereld die zij in haar poëzie schept is zelden zo doortrokken van ‘[o]ndraaglijk/ opgedreven verlangen’, maar is er veeleer een van bleekheid, ‘vale schemering’ en gedempt geluid. Een wereld die is als

een dal zonder uitzicht
waar het leven geruisloos
wegsijpelt in de dood

Verdriet om de geliefde die weg is, om het kind dat niet (nooit) geboren is, een terugverlangen naar en de herinnering aan vroeger geluk, kou en leegte beheersen de gedichten van Michaelis. Fragmenten als ‘[...] je naam: een uitgebluste ster’, ‘een bleke lucht/ vol grijze rafelige wolkenvegen’, ‘Voetstappen blijven/zwakke geluiden in de mist’ en ‘Tussen de muren draalt/ verouderd licht’ geven weer hoe de ‘ik’ de werkelijkheid, zichzelf en haar naasten ziet en ervaart. Geluk wordt zelden ervaren en als het er is dan is het nooit blijvend, geluk is als ‘een blikseminslag/ die levenslang gekoesterde/littekens achterlaat’.

Als kind was Michaelis al vaak bezig met verhaaltjes en met taal. In haar lagere school-tijd produceerde ze bij voorbeeld regels als in het ‘trans’-citaat: ‘Nog gloeien de sterren aan 's hemels trans/ Nog dansen de nevels hun wilde dans’. In 1949 publiceerde zij haar debuutbundel Klein voorspel, en daarna verschenen tot 1971 nog vijf bundels. Uit de bundels en nog niet eerder gebundelde gedichten maakte de dichteres zelf een keuze onder de titel Het onkruid van de twijfel (1989). De ruim zestig gedichten die in deze bloemlezing zijn terechtgekomen, geven een beeld van een oeuvre dat vrij constant en traditioneel is in zowel thematiek als vorm. Alleen in de laatste gedichten is hier en daar een verandering in toon te bespeuren: zo af en toe maakt het melancholische plaats voor ironie en zelfs optimisme.

Zoals ze zelf in haar voorwoord schrijft heeft ze onder invloed van de Vijftigers het rijm, dat nog wel in haar debuutbundel aanwezig is, losgelaten. Voor de rest heeft ze zich niets aangetrokken van de vorm- en taalexperimenten van haar tijdgenoten. Michaelis schrijft poëzie die soms teveel blijft steken in de anekdote, maar die desalniettemin boeit door de verrassende beeldspraak, de melancholische toon en de treffende verwoording van gevoelens als verlangen en verdriet.

In enkele in Het onkruid opgenomen gedichten verbeeldt Michaelis een thema dat zelden in poëzie verwoord wordt: het niet kunnen krijgen van kinderen, het verlangen naar een kind en het verdriet om het gemis ervan, ofwel: onvruchtbaarheid. Een thema dat zoals elk persoonlijk thema zou kunnen leiden tot gedichten die weliswaar oprecht zijn, maar niet veel verder komen dan zichzelf: er staat wat er staat, waarmee een groot deel van de poëtische kracht al verloren is. Michaelis ontkomt aan dit gevaar. In de drie gedichten die rond het thema ‘onvruchtbaarheid’ cirkelen en die alle drie afkomstig zijn uit haar eerste twee bundels wordt het schrijnende gemis op indringende wijze voelbaar gemaakt.

De drie gedichten waar ik op duid zijn ‘Het kind’ (p. 12), ‘De hemel heeft de bleke tint’ (p. 14) en ‘Eier-

[p. 19]

schalen tot de rand gevuld’ (p. 16). Het eerste gedicht geeft vrij direct uiting aan het verdriet van hen ‘die nooit zijn ouders zullen worden.’ De schuldeloosheid, wijsheid en reinheid van het ongeboren kind worden gesteld tegenover het ‘ontluisterd, aards bestaan’ waarde ‘uitgebloeiden’ en ‘verdorden’ leven. Het kind wordt in dit gedicht symbool voor de paradijselijke wereld waar lijden en schuld nog niet bestonden:

Hij glimlacht schuldeloos en wijs.
Zijn vogelstem streelt licht mijn oren.
Zijn wereld is het paradijs,
want hij is rein en ongeboren.

Het verlangen naar een kind wordt hier het verlangen naar de verloren onschuld. Zowel kind als onschuld zijn voor de ‘uitgebloeiden’ onbereikbaar en de ‘wij’ leggen zich hier bij neer: ‘Waarom ook zouden wij hem wekken/ tot een ontluisterd, aards bestaan?’

Deze kalme berusting is in het tweede gedicht veranderd in vijandigheid. Het begint mooi: ‘De hemel heeft de bleke tint/ van geheimzinnig, ongeboren leven’. En ook de volgende regels zijn te beschouwen als een gevoelige beschrijving van het overal aanwezige beginnende leven; in de ‘hunkerende takken’, in ‘wachtend water’ en in ‘de zwakke wind’. De laatste vier regels laten echter een bruuske ommekeer zien. In plaats van blij te zijn met dit begin van de lente, het ‘hoopvol, aarzelend ontkiemen’, ervaart de ‘ik’ in zichzelf slechts leegte, kou en een vijandigheid tegenover alles om haar heen. Zij werd niet voorbestemd ‘zorgzaam en bezonken vrucht te dragen’ en voelt zich nu slechts ‘een leeg omhulsel’.

Wat in de eerste twee gedichten nog duidelijk verwoord wordt, blijft in het derde gedicht impliciet. Ik zal het hier in zijn geheel citeren omdat ik het een van de mooiste uit deze bloemlezing vind:

Eierschalen tot de rand gevuld
met tranen dragen wij
behoedzaam door de tijd.

In de spiegels onzer ogen
rijst de wereld onherbergzaam op.
Overal zijn wij geweest.
Nergens keren wij terug.

Beladen met herinneringen
buigen wij ons naar de aarde toe.
Onwetend en zonder wijsheid
welken wij spoorloos uit het licht.

Veel van de motieven uit Michaelis' werk keren in dit gedicht terug: het verdriet, de herinneringen, de als koud (‘onherbergzaam’) ervaren werkelijkheid. Ook het thema ‘onvruchtbaarheid’ wordt gesuggereerd in woorden als ‘Eierschalen’ en ‘spoorloos’, in dit laatste klinkt immers de betekenis door van ‘spoor-’ als een spoor uit de natuur. De eierschalen, normaliter het omhulsel voor jong leven, zijn gebroken en boordevol verdriet. Het is onmogelijk dat daaruit ooit nog leven voort zal komen. De laatste regel omvat een even droevig beeld: zonder iemand of iets van zich achter te laten verdwijnen ‘wij’ uit deze wereld. Geen spoor blijft er van hen over, ‘[n]ergens keren wij terug’.

Zowel ‘onvruchtbaarheid’ als de andere motieven hebben zich als het ware verhuld, teruggetrokken in enkele woorden, opgesteld: waarom zijn er tranen, waarom is de wereld onherbergzaam, om welke herinneringen gaat het, hoe kan het dat ‘wij’ na overal geweest te zijn toch nog onwetend en zonder wijsheid zijn? Veel wordt niet gezegd, het is aan de lezer een invulling te geven.

Het thema ‘onvruchtbaarheid’ is niet bepalend voor het werk van deze dichteres, alhoewel die suggestie hier wellicht gewekt is. De drie hier aangestipte gedichten staan ook niet los van haar overige werk, maar zijn daarmee duidelijk verbonden door woordkeus, zoals in de beschrijving van de natuur, en de melancholie, met name in het laatst geciteerde gedicht. Ik heb het thema er hier kort uitgelicht, omdat ik verrast was door Michaelis' verbeelding ervan, ook al is het slechts in een paar gedichten.

Christine Brackmann