Vooys. Jaargang 9

Twee culturen, één literatuur(?)

Oost-Indisch Magazijn. De geschiedenis van de Indisch-Nederlandse letterkunde. Bulkboek 1990. f 29,50

De geschiedenis van Nederland is voor een belangrijk deel bepaald of gekleurd geweest door haar overzeese, koloniale gebieden. Het is dan ook vreemd dat de literatuur uit deze gebieden - Suriname, de Antillen, Indië of Indonesië - in de bestudering van de Nederlandse literatuur vrij weinig aandacht heeft gekregen. Wat betreft de Indische letteren is daar de laatste tijd enige verandering in gekomen: de Oost-Indische spiegel van Rob Nieuwenhuys was er al (eerste druk 1972), en sinds enkele jaren is er ook het tijdschrift Indische letteren; tot en met maart 1991 is er in het Haagse Letterkundig Museum de tentoonstelling ‘In Indië geweest’, over de auteurs Maria Dermoût, H.J. Friedericy en Beb Vuyk, waarbij het gelijknamige Schrijversprentenboek verscheen; vorig jaar werd de biografie van een van onze meest Indische schrijvers, P.A. Daum, gepubliceerd. En, ten slotte, is er het Oost-Indisch Magazijn, uitgegeven als Bulkboek en daarmee voor een breed publiek toegankelijk. In al deze werken richt de aandacht zich met name op hoe Indië doorgewerkt heeft in de romans, verhalen en gedichten van degenen die daar wonen of gewoond hebben.

Het Oost-Indisch Magazijn is geen doorlopend verhaal maar een chronologische behandeling van letterkundige zaken en personen, afgewisseld met artikeltjes over de sociale, politieke en culturele achtergrond. Het beslaat ongeveer vier eeuwen, van de begintijd van de VOC tot en met onze tijd, waarin de ‘tweede generatie’ Indische schrijvers (zoals Marion Bloem en Jill Stolk) is opgestaan. Het boek is rijk geïllustreerd met foto's en tekeningen. De vele (lange) citaten geven de lezer een impressie van wat de Nederlands-Indische literatuur te bieden heeft.

Het Magazijn opent met een korte beschrijving van de geschiedenis van de VOC en van de teksten die uit die vroege koloniale periode zijn voortgekomen: reisjournaals, logboeken, liedjes. Veel literairs zat er niet bij, zodat het niet verwonderlijk is dat dit deel van het boek vooral historisch en algemeencultureel gericht is. De invloed van de VOC op het culturele leven was groot: zolang ze bestond (1602-1799/1800) had ze in Indië dezelfde macht als de Staat in Nederland. In verhalen, liedjes en toneelstukken mocht dan ook het VOC-belang niet geschaad worden.

Bij de bespreking van de tweede helft van de negentiende eeuw en alles wat daarna komt, ligt de nadruk met name op de indivi-

[p. 151]

duele schrijvers. Tussen de vele portretten vinden we slechts enkele artikeltjes over zaken als de opiumhandel, de ethische politiek, vrouwen in de Indische samenleving en de Jappenkampen. Alle grote namen uit de Indische literatuur zijn vertegenwoordigd: Multatuli, Daum, Couperus, Du Perron, Vuyk Dermoût enzovoort. Bij al deze auteurs speelt het botsen of juist het harmonieus samengaan van de twee culturen, de Hollandse en de Oosterse, een grote rol. Multatuli schopte tegen de uitbuiting en de afpersing die het koloniale systeem met zich meebracht; Couperus was gevoelig voor de stille kracht; Vuyk beschrijft in haar oeuvre zowel de periode van het oude koloniale Indië als de jonge republiek Indonesië. Zij voelde zich zo verbonden met Indonesië dat ze zelfs de nationaliteit van dat land aannam. Maar toch is er maar één auteur bij wie de Oosterse atmosfeer ook diep is doorgedrongen in de vorm van haar werk: Maria Dermoût. Rob Nieuwenhuys zegt van haar: ‘Haar vertelwijze lijkt het meest op het in Indonesië zo wijd verbreide “dongeng”, een zangerige wijze van voordragen. Die lag in haar gehoor en in haar gebaar.’

De botsing van twee verschillende culturen is ook bij de tweede generatie een belangrijk thema. Deze schrijvers zijn uit Indisch-Nederlandse ouders geboren maar hebben nooit in Indonesië gewoond. Ze zijn thuis in de Nederlandse samenleving, maar toch zijn of voelen ze zich anders; het Indische verleden blijft trekken. Veel literatuur uit deze hoek handelt dan ook over een reis naar Indonesië, een zoektocht naar het verleden en de wortels.

Opvallend is dat er onder de vele auteurs die besproken worden één groep van schrijvers ontbreekt. Slechts een heel enkele keer komen ze ter sprake: de Indonesische schrijvers zelf. Hoe hebben deze schrijvers het kolonialisme of het koloniale verleden verwerkt in hun literatuur? In welke taal schreven ze? Horen ze bij de Nederlandse literatuur? Bij de bespreking van het tijdschrift Oriëntatie worden ze even genoemd. Aan dit tijdschrift, onder leiding van Rob Nieuwenhuys, werkten naast Nederlandse ook Indonesische schrijvers en dichters mee, zoals Pramoedya Ananta Toer, Mochtar Lubis en Chairil Anwar. Het is jammer dat het Magazijn niet de kans heeft aangegrepen om aan deze schrijvers eens aandacht te schenken.

De artikelen zijn kort, vaak niet meer dan twee bladzijden, waardoor de auteurs gedwongen worden beknopt te zijn. Nu blijven de stukjes vaak steken in de bekende zaken, zeker waar het de (vele) grote namen betreft. Veel van wat over hen gezegd wordt, kennen we al uit andere bronnen. Zo is het opmerkelijk dat een groot deel van de artikelen van Rob Nieuwenhuis in dit Magazijn vrijwel letterlijk overgenomen zijn uit zijn Oost-Indische spiegel. Dit neemt niet weg dat het boek een gevarieerd overzicht biedt van de rijke Indisch-Nederlandse literatuur. Voor degene die nog weinig weet van deze Oosterse kant van onze vaderlandse literatuur, is het een aardige inleiding, die zeker nieuwsgierig maakt naar meer.

C.B.