Vooys. Jaargang 9

[p. 100]

De kaken van interpretatie

Tijdens het genieten van een door aantrekkelijke serveersters smaakvol opgediend diner, richt men het oog onvermijdelijk op de menukaart: verstaat gij ook hetgeen gij eet? Het recept, de formule. En vervolgens, terwijl je je lippen aflikt en je kaken snel of langzaam, ritmisch of ongeordend op en neer laat gaan: hoe heeft de kok dit geïnterpreteerd, en later, als je onderuitgezakt, al dan niet rokend, jouw culinaire ervaring uitwisselt met tafelgenoten: het lijkt me duidelijk dat onze kok een vakman is.

Dit is een script, een schema in onze ervaringswereld dat gebruikt kan worden om aan te tonen dat we niet alleen zoeken naar een zekere orde, maar dat er patronen in lichaam en geest aanwezig zijn die anderen uitnodigen daar op gedistingeerde wijze op in te spelen. De kok en de kunstenaar zijn wat de voorziening in een verfijnde behoefte betreft op één lijn te stellen. De bewijzen voor deze analogie zijn niet alleen te vinden in het ritueel van het Heilig Avondmaal, maar even goed in de poëzie van een moderne dichter als Kouwenaar.

Maar hoe verklaar je die éne zin op de kaart: vrij naar de fantasie van de chef-kok, of wie weet er raad met de predikant die al snikkend van zijn kansel afdaalt, het doorweekte brood ronddeelt en zegt: ‘eet, drink, dit is mijn lichaam, geloof mijn woord’? Het script wordt doorbroken, de gewoonte verstoord: poëzie. Zij die bekend staan als de bediende en dienaar bij uitstek, hebben zich gemengd in een model waar de ‘consument’ op vertrouwde, ze hebben zich de vrijheid veroorloofd een eigen betekenis te geven aan de conventie, ze hebben het gewaagd de beschikbare middelen op eigen wijze te gebruiken: interpretatie. Wat is interpretatie, is het koken, bereiden of consumeren van betekenis? Zijn deze categorieën waardevol als je weet dat de kok proeft, de gast selecteert, zelf het bestek hanteert en dat de serveerster snoept of de resten op eet?

In de eerste plaats moet je bedenken dat zowel een restaurant, een kerk als een poëtisch klimaat, sociaal bepaald zijn; dit is een voorwaarde voor het bestaan van rituelen in eigenlijke zin en is de context waarin ik me wil bewegen. Ik zal dus niet ingaan op de oneindig betekenisen waardevolle psychologische activiteit van de wijze waarop het individu - de kunstenaar - betekenis geeft aan de verschijnselen en ervaringen van zijn wereld; ook dit is interpretatie, maar speelt zich af op huiskamerniveau. Bovendien wil ik me beperken tot kunstobjecten of liever tot de activiteiten in en om de kunst.

Kunst werd in de loop van haar ontwikkeling als begeleidster van het alledaagse leven, niet altijd automatisch op de voet gevolgd door een vertalende instantie, die de duistere plaatsen in tekst of schilderij verduidelijkte. Het is volgens mij het directe gevolg van de begrensde perceptie van de twintigsteeeuwse mens, dat de kunst, en in het algemeen elk verschijnsel dat zich onttrekt aan het conventionele denkkader, uitleg behoeft. In een consumptiemaatschappij waar het meeste voorgeschoteld wordt, is het logisch en tegelijkertijd tragisch dat er iets of iemand moet zijn die ons voert, die ons de etiquette van waarnemen, verwerken, denken en uitscheiden leert. En hoe vanzelfsprekend deze socialisatie ook is, het grote nadeel is dat we ons niet kunnen onttrekken aan het keurslijf van de (on)geschreven regels zonder asociaal te zijn, dat wil zeggen: ons de vrijheid te veroorloven te interpreteren, het gerecht of het kunstwerk op onze eigen wijze te benaderen en tot ons te nemen.

Men wordt gedurende dit proces van aanpassing in een parket gemanoeuvreerd waar alles een gefixeerde betekenis heeft en zo niet, waar alleen die instrumenten en methoden (mes, lepel en vork) voorhanden zijn die automatisch leiden naar het gewenste resultaat, gewenst in de zin van passend binnen de ruimte die het denken van de betreffende tijd toelaat. Binnen deze gedachte is interpretatie altijd gebonden aan de conventie, aan conceptuele kaders, aan uniforme confectie.

Deze intellectuele maatkostuums vormen de outfit van de groep interpreten waar ik me op dit moment voor interesseer: literaire critici.

‘Denk om de kaders kinderen, schortjes voor: romantiek, rationalisme, rommelig, robuust, en niet rara, dada.’ De criticus heeft een sociale functie en moet zich, met andere dan bovenstaande woorden ondergeschikt maken aan classificaties/onderscheidingen waar de ‘gewone’ lezer ook raad mee weet. Dat de persoonlijke stijl of stem

[p. 101]

van de criticus niet onbelangrijk is, niet zomaar onder de keurig tot op de vloer met witte katoenen lakens bedekte tafels geschoven kan worden, verandert niets aan deze sociale onvrijheid. Men beweegt zich en spreekt in dienstverband.

Een verband dat gevormd is door de eeuwenlange drang van de Westerse filosofie om betekenis te geven, op zo'n manier dat het object van onderzoek automatisch het buitengesloten antecedent is. De literaire kritiek lijkt me een van de meest typische voorbeelden van een vlucht in betekenis, van een onophoudelijke poging de semantisch buitengewoon dichte kunstwerken uiteen te rafelen en van labels te voorzien. Dat is haar functie, de eerste stap op de weg van uiterste verfijning, dat wil zeggen exponentiële rastering. Vergelijk: het 315de cijfer van π. (Ik wil hiermee niet zeggen dat de behoefte die uit deze typisch ‘beschavende’ handeling blijkt, zinloos is, maar dat het decadente aspect ervan te gemakkelijk en onopgemerkt de plaats inneemt van de artistieke vrijheid; de slijpsteen die echte kunst is, wordt door haar op een radicaal andere manier gehanteerd. Kunst maakt gebruik van zichzelf, reflecteert op de ‘wereld’ weliswaar, maar zó dat de bestaande orde van spreken en denken verschuift; vergelijk nogmaals: π = 3,14).

Voor mij is juist deze eerste stap naar verdere verfijning beslissend: het is het moment waarop de kunst ingekapseld wordt, en waaruit de illusie ontstaat alsof iets betekenis heeft, die je op kunt pakken, meenemen en doorgeven. Literaire kritiek is het signaal voor geestelijke luiheid, niet omdat we - als gevolg van deze gecompliceerde maatschappijvorm - nu eenmaal voorgelicht moeten worden, maar omdat de interpretatie van de man met zijn stijfgestreken denkkader en gekamde woordenschat, opgepakt wordt en voor waar aangenomen. En de controverse dan, de polemiek? Waar blijven de elkaar uitsluitende interpretaties? Dat is schijn, denk ik, het gaat mij om de onmogelijkheid van betekenisoverdracht (dit in tegenstelling tot het overdragen van informatie, waarmee het vaak verward wordt, het laatste is meestal vrijblijvende voorlichting). Een kritiek of een meer wetenschappelijke interpretatie kan hoogstens een aanleiding tot denken zijn, maar dan gaat het niet meer om het object maar om de presentatie ervan; je kunt tegen een criticus niet zeggen: de complimenten aan de kok.

Er is altijd een nooduitgang, een nieuwe ingang.

Zolang je nog rustig zit, de opgediste verhalen die tot in de derde macht verkracht zijn converserend: leg je voeten voorzichtig op tafel. Ik zag de resten, de gevallen botjes, de hand op een knie, een kruis. De rode gezichten, schaamte omdat we wel degelijk zelf selecteren, onder de tafel. Onderbewustzijn?

Kunst is geen deelverzameling van de werkelijkheid, er is geen geheel, geen deel, restjes misschien waar niemand brood in ziet. Kunst is de parasiet van het afgedankte, en anticipeert daarmee op de volgende maaltijd omdat de principiële onvolledigheid in de doofpot gestopt wordt door de literaire kritiek die in hapklare brokken de gemeente voorziet van brood, wijn en spelen: de managers van geprogammeerde maaltijden, economen in een gnomische wereld.

Het gaat mij in literatuur om de voortvluchtige betekenis, datgene wat zich niet vast laat leggen, niet vastgelegd is en de basis is van een niet in kaart te brengen inconsistentie. Daarom kan literaire kritiek nooit recht doen aan de eigenschappen van een roman of gedicht die niet aanwezig zijn: de existentiële ontworteling. Ze kan deze uitsluitend benaderen in een weerspiegeling van het proces zelf: de criticus leest niet alleen maar is deelnemer aan het scheppingsproces, hij schrijft uit en met de tweede hand. Hij naait niet maar legt de scheuren op tafel. De het liefst zo warm en veilig mogelijk beklede lezers, meeslepend in de onthulling, in de naaktheid zoals ze daar ligt: verscheurd en besmet, onbegrepen vooral. Dit is de blootgelegde angst die gewoonlijk door grijpgrage vingers bedekt wordt, belaagd door nieuwe lagen van betekenisvoorziening, door nieuwe onberispelijke manteltjes uit de burgerlijke boetiek.

De criticus is jager en prooi tegelijk, dienaar en gast en op deze manier zou hij de ideale lezer zijn: degene die verleid wordt door het fatale, ongrijpbare woord en op zijn/haar beurt achtervolgd wordt door de snakkers naar geciviliseerd wildbraad. Stakkers, door vraatzucht overwoekerde omnivoren. Alleen de open plek in het bos is een doorgang, wordt doorgegeven, zonder de route van takken waar je je aan op kunt trekken, waar je je in kunt nestelen. (Is het toeval dat de Nederlandse literatuur als volgt begint: ‘hebben alle vogels nesten gebouwd, behalve jij en ik?’)

Literatuur is liefde die na verloop van tijd onherroepelijk mislukt, de kritiek is de illusionist die her-roept dat het niet nodig was, die denkt te kunnen herstellen. De kunst hakt de knopen door, zet alle betrekkingen op het spel terwijl de gedreven bar-

[p. 102]

bier van de beschaving zich verontschuldigt voor de bebloede wangen en met het oog op zijn loon, deze zelfde knoopjes verwoed probeert weer met elkaar te verbinden. De beste omschrijving is misschien: plastisch chirurg van een gescheurde werkelijkheid.

Er liggen wat gebroken takken waaraan je kunt zien dat degenen die voorgingen op de speurtocht naar betekenis zich een eigen weg gebaand hebben, soms zichzelf stukliepen op de ontoegankelijkheid. Dat is een criticus die zelf kunstenaar werd, hij laat iets na, maar geen betekenis. Er liggen alleen wat tanden en kaken waar we even bij stil staan. Voel, stel:

Leon Muilwijk