Vooys. Jaargang 9

[p. 61]

De zeemeemin
Bohumil Hrabal
Vertaald door Willem Huson en Hans Kruyzen

De Tsjechische schrijver Bohumil Hrabal (Brno, 1914) is zich pas op latere leeftijd volledig met schrijven gaan bezighouden. Daarvóór was hij onder andere werkzaam als vertegenwoordiger, bierbrouwer en fabrieksarbeider. Vanaf 1956 publiceert hij regelmatig, voornamelijk korte verhalen en novellen waarvan er enkele in het Nederlands vertaald zijn (Streng bewaakte treinen, 1965 en Al te luide eenzaamheid, 1976). Zijn stijl valt op door een grote spontaniteit, en is vergeleken met écriture automatique. Onderstaand verhaal komt uit de bundel Krasomutneni (een typisch Hrabeliaans neologisme, met enige krampachtigheid te vertalen als ‘mooilancholie’). ‘De zeemeermin’ (‘Morská panna’) is het eerste verhaal uit de bundel.

Uit school rende ik direkt naar de aanlegsteiger waar de zandschuiten lagen, de boten, waaruit zandkruiers over een plank zand uit de buik van het schip rijden. De zandkruiers waren altijd over hun halve lichaam bruinverbrand, niet zoals de mensen in het zwembad bruin worden, maar anders, vanwege hun werk. Ze waren bruin als in een reclame voor zonnebrandcrème. Een van die zandkruiers fascineerde me al een tijd. Op borst en armen had hij getatoeëerde zeemeerminnen, ankers en zeilschepen. Zo'n zeilscheepje vond ik zo mooi, dat ik er ook wel een op mijn borst getatoeëerd wilde hebben. Van tevoren voelde ik al hoe de zeilen op mijn borst zouden opbollen. Vandaag raapte ik al mijn moed bijeen en vroeg:

‘Zo'n bootje als u heeft, krijg je dat je leven lang er niet meer af?’

De zandkruier ging op een plank zitten, pakte een sigaret, stak hem op en ademde zo in en uit, dat het bootje op kwam zetten en weer neerzakte, alsof het deinde op de golven.

‘Vind je het mooi?’, vroeg hij.

‘Nou en of’, zei ik.

‘Jij zou er zeker ook wel een willen hebben?’

‘Nou en of’, zei ik weer, ‘alleen, hoeveel kost zo'n scheepje?’

‘Voor een fles rum hebben ze 'm mij in Hamburg getatoeëerd’, zei de zandkruier en wees op het vergulde opschrift van mijn matrozenpetje.

‘Dan zou ik dus naar Hamburg moeten gaan?’, zei ik teleurgesteld.

‘Welnee,’ lachte de zandkruier, ‘dit anker hier en dat doorboorde hart zijn gemaakt door Lojza, die altijd daar in de Pod Mostem zit. Voor een groot glas rum.’

‘Zou hij dat ook voor mij willen doen?’ vroeg ik en sloeg mijn ogen op.

‘Voor twee flinke borrels’, verbeterde de zandkruier zich en nam zó'n haal van zijn sigaret dat het leek alsof hij uit de rook kracht wilde putten.

‘Vindt u dat roken lekker?’, vroeg ik.

‘Ik heb liever een sigaret dan een goede maaltijd’, zei hij en greep met beide handen de plank vast die van de buik van het schip naar een berg zand op de kade liep, wierp zijn benen op en maakte beheerst een handstand, totdat hij uitgestrekt met zijn voeten omhoog stond en het leek alsof de toren van de decanale kerk in de rivier weerspiegeld werd en die getatoeëerde scheepjes op z'n kop stonden. Ik zag de bloeddoorlopen ogen van de zandkruier, ik zag hoe zijn bloed naar beneden stroomde, hoe hij

[p. 62]

toen ineens met zijn middel zwierde en met zijn blote voeten weer op de plank terecht kwam - de scheepjes weer met de mast omhoog, zo in staat om weer naar Hamburg te varen.

‘Dank u wel’, zei ik.

En ik rende over de aanlegsteiger weg - mijn pennedoos en schoolboeken schudden op en neer in de tas op mijn rug - en ik rende naar de brug, waar een wagen, getrokken door twee paarden, moeizaam bezig was een volle vracht zand over het heuveltje gesleept te krijgen: de paarden rukten, vonken spatten van onder hun hoefijzers, maar de met nat zand geladen wagen was zo zwaar, dat de voerman die voor de paarden stond, vergeefs met zijn zweep dreigde en aan de teugels sjorde, waarop de paarden nerveus werden; ze rukten al lang niet meer gelijktijdig, maar de een na de ander, meer zat er niet in. En dus sloeg de voerman de paarden langs de poten, daarna met het handvat van zijn zweep over de neus, en de mensen die tegen de brugleuning stonden keken onverschillig toe. En ik werd vuurrood bij het zien van deze schanddaad: voor mij is een paard een heilig dier. Mijn ogen vulden zich met bloed, ik nam een handvol zand en gooide die naar de voerman, die mij toen met zijn zweep begon te dreigen - zijn ogen vol zand - en ik bleef maar als een gestoorde zand gooien. De voerman begon woest achter me aan te rennen, dreigend dat-ie met met z'n zweep zou afranselen, maar ik was al bij de brugleuning en schreeuwde:

‘U... u bent een vreselijk mens, u zult aan een afschuwelijke ziekte sterven!’

Ik rende weg over de brug, maar halverwege, aan de andere kant, bleef ik staan, tegen de reling leunend, uithijgend en wachtend totdat mijn bloed weer wat gezakt was. En ik liep terug tot waar de brug de Mosteckástraat kruist, boog af naar beneden in de richting van de Turkse toren en de molen, en via het Fort en langs de rechtbank liep ik in de middagzon over het kerkplein de kerk binnen.

In de kerk was geen mens. Het was er aangenaam en koeltjes. Ik keek een tijdje om me heen en zag in heel de kerk slechts twee collectebussen, dichtbij de knielbank. Weer begon mijn hart flink te kloppen. Om wat rustiger te worden, knielde ik neer op het bankje onder het standbeeld van de Heilige Antonius en deed alsof ik aan het bidden was. En met neergelaten hoofd fluisterde ik:

‘Ik wil een getatoeëerd scheepje op mijn arm hebben, twee borrels kost me dat en daarom heb ik geld nodig en daarom zal ik het uit de collectebus lenen en daar zal ik het ook weer in terugstoppen, erewoord.’

Ik richtte mij op en keek de Heilige Antonius, die een witte lelie vasthield, recht in de ogen, hij lachte mij toe en had er niets op tegen, hij lachte alleen maar. Ik werd rood, keek om me heen en draaide toen de collectebus om en schudde er net zolang mee, tot ik een handvol munten had. Ik stopte ze in mijn zak, en om wat te kalmeren knielde ik weer neer en sloeg mijn handen voor mijn ogen. Ik hoorde hoe bij het raam een verdord boomblad in een spinneweb door de tocht ritselde. Van buiten klonken voetstappen en van verderaf het gekletter van wagens. Ik bedacht nog of ik niet liever wat geld van meneer de deken geleend zou hebben, maar ik wist dat hij me dat zou hebben ontraden omdat ik altijd de klokken op gang bracht, ik was - zeg maar - een soort knechtje, een misdienaar. Uiteindelijk zou ik het geld toch in de collectebus terugstoppen, dus wat dan nog? Ik stond op, hief mijn hand op en zwoer:

‘Op mijn erewoord breng ik het geld terug. En met rente bovendien’.

De Heilige Antonius lachte steeds vriendelijker, zodat ik terugdeinsde en de kerk uitrende, de zon in, die zo tegen de muren en de daken van de huisjes weerkaatste, dat ik even niets meer kon zien. En toen ik de tranen uit mijn ogen had geveegd, schrok ik op. Tegenover me liep een dikke agent. Het was de commandant van politie meneer Fidrmuc zelf, die meteen op me afkwam en voor me bleef staan. Zijn schaduw viel over me heen en mijn hart begon zo snel te kloppen, dat ik mijn ogen neersloeg en kon zien hoe het zwarte band op m'n matrozenjack op en neer bewoog op het gebonk van mijn hart. Ik sloeg mijn armen over elkaar. De politiecommandant stond heel dicht bij me, hij zocht iets in zijn zakken en ik wist maar al te goed dat-ie zijn stalen handboeien zocht. Toen hij ze niet kon vinden in de jaszakken van zijn donkerblauwe uniform, begon hij in zijn broekzakken te zoeken. Daar vond-ie ze, maar wat hij kalmpjes uit zijn broekzak te voorschijn haalde, was een pakje sigaretten waar hij langzaam een ‘virginia’ uitkoos en er wat aan voelde: hij pakte het strootje, stak het aan, genoot zichtbaar en begon toen met die buik van wel honderd kilo om mij heen te lopen. Ik opende mijn oogleden, keek even naar die gekruiste armen van me, kwam weer wat tot mezelf en begon toen terug naar de brug te rennen. De

[p. 63]

ransel met de pennedoos en de schoolboeken schudde heen en weer op mijn rug en met beide duimen hield ik de riemen van de tas vast en toen ik de brug over was, vloog ik de trap af naar beneden, naar de rivier. Daar, waar de boog van de brug ophield, daar was het altijd rustig, er kwam nooit iemand zomaar, hooguit om een kleine of grote boodschap te doen. Achter een wiebelige steen had ik mijn schuilplaats. Ik had er inkt en een pen. Als ik voor school geen huiswerk had gemaakt en meneer de hoofdonderwijzer vroeg ernaar, zei ik altijd dat ik vergeten was mijn schrift van huis mee te nemen. Meneer de hoofdonderwijzer stuurde me dan naar huis om dat huiswerk op te halen en om tijd te winnen, kocht ik dan in de papierwinkel een schrift en ging ik daar droog en rustig onder de brug op mijn knieën het huiswerk opschrijven. Daar zat ik dan en telde mijn geld uit. Ik had niet alleen geld voor twee borrels, maar wel voor zes grote glazen rum...

Het was een vrolijke boel in de Pod Mostem.

‘En wat brengt ons matroosje hier naartoe?’ riep meneer Lojza uit.

En ik stond daar voor'm in mijn matrozen jack en met mijn ronde matrozenpetje met zwarte strepen, die zich naar achteren splitsten zoals de vleugels van een zwaluw. Boven mijn voorhoofd schitterde een gouden anker met daaronder het vergulde opschrift Hamburg. Meneer Lojza nam mijn petje af, zette 't op zijn hoofd en deed toen een aapje na: de zandkruiers moesten erom lachen en ik glimlachte en voelde me zielsgelukkig. Meneer Lojza liep door de zaak, zwaaide en trok van die gezichten, dat ik precies zo moest lachen als de andere klanten. Ik zei dat als ik later groot was, dat ik dan ook klant van de Pod Mostem wilde worden en dat ik het een hele eer zou vinden om bij zulk vriendelijk scheepsvolk te zitten. Meneer Lojza had geen voortanden meer en zijn onderlip wist hij zo behendig over zijn bovenlip te trekken, dat hij met zijn onderlip het puntje van zijn neus kon likken. En zo liep hij rond met mijn matrozen pet op, aan de tafel van de zandkruiers bij het raam werd geklapt en de kastelein liep een nieuwe ronde bier uit te delen. Ik bestelde twee grote rum.

‘Meneer Lojza’, zei ik, ‘die heeft u van mij.’

‘Wacht 'ns even, hoe kom jij aan de centen daarvoor?’

‘Die heb ik geleend’, zei ik. ‘Van onze eigen Lieve Heer.’

‘Zozo. Heb jij dan met hem gesproken?’

‘Nee, hij was niet thuis. Iemand van zijn club heeft ze aan me geleend. De Heilige Antonius. Hij heeft ze aan me geleend, zodat ik zo'n mooi scheepje op m'n arm kan laten tatoeëren. Zo'n zelfde als die zandkruier daar, meneer Korecky, op zijn arm heeft.’

Meneer Lojza moest lachen en zei: ‘tja, als de hemel zelf er de hand in heeft, dan maken we zo'n scheepje. En wanneer dachten we dat te doen?’

‘Nu meteen’, zei ik, ‘ik ben nu toch hier.’

‘Maar jongen, ik heb niet eens een naald bij me.’

‘Nou, gaat u er dan vlug één halen’, zei ik.

‘Asjemenou’, riep meneer Lojza, ‘die weet er wel vaart achter te zetten.’ En hij dronk in één keer zijn glas rum leeg, worstelde zich langs de knieën van de mensen bij het raam en maakte in de deuropening met zijn hand duidelijk dat hij niet alleen een naald ging halen, maar ook wat tatoeëerinkt. De zandkruiers zetten mij tussen zich in, terwijl de kastelein een glas frambozenlimonade bracht.

‘Zeg, die meneer de deken, hoeveel keukenmeisjes heeft die nou eigenlijk, twee of drie?’ vroeg meneer Korecky.

‘Twee, maar het zijn allebei hele kleintjes’, zei ik.

‘Kleintjes?’ riepen alle zandkruiers.

‘Jazeker. Als meneer de deken een goed humeur heeft, dan zet-ie een keukenmeisje op een stoel, en dan buigt hij zich naar voren, en dan zet-ie zijn hand zo onder dezitting, zoals meneerde kastelein dat doet als-ie een blad vol bier draagt, en dan, hoppa! dan tilt-ie in één keer het knappe keukenmeisje tot aan het plafond, en dan wappert haar rok door zijn haren en draagt-ie haar met stoel en al door de keuken heen.’

‘Hoooo!’, riepen de zandkruiers, ‘haar rok wappert door zijn haar!’

‘Als een aureool’, zei ik, ‘onze deken is zo sterk als een paard, hoor. Hij komt uit een gezin van zes kinderen, en zijn vader was zó sterk, dat als ze voor hem een noot op tafel legden, dat-iedan zijn vinger opstak en, huppekee, met z'n vinger beter die noot kon kraken dan met een notekraker! Maar toen meneer de deken nog een kind was, toen was hij van die zes het zwakste, zodat hij niet geschikt was voor werk in het bos, en toen zeiden zijn ouders, wat moeten we met hem? En toen lieten ze hem voor pastoor leren. Voor het avondeten hadden ze altijd een reusachtige schaal aardappels, terwijl ze met het gezin om de tafel zaten, met de lepel klaar, en dan klepperde de moeder plotseling met haar lepel en gingen alle acht de lepels om het hardst in

[p. 64]

die schaal poken, net zo snel en net zo lang tot er geen aardappel meer over was.’

Ik had alles serieus verteld en zelf instemmend geknikt toen de zandkruiers wilde gaan lachen, maar het lachen ging voorbij. Meneer Lojza kwam terug en schudde bij de deur met een glaasje en een naald die in een klein geopend koffertje zaten, precies zo een als meneer Salvet de snijder droeg. En terwijl ik ongeduldig mijn jack over mijn hoofd uittrok, zette meneer Lojza het geopende koffertje op tafel.

‘Nou, en wat voor een scheepje wil je eigenlijk hebben? Een praam, een koopvaardijschip, een brik of een stoomboot?’ vroeg meneer Lojza en gebaarde de zandkruiers hun bier in het houten kozijn te zetten.’

‘Kunt u al die schepen tekenen?’, vroeg ik en sloeg mijn handen op elkaar.

‘Je hebt het voor het kiezen’, zei meneer Lojza en hij wees naar een zandkruier die zijn werkjas van zijn naakte lichaam afnam en zich met zijn rug, die van onder tot boven volstond met allerlei tatoeages, naar me toe draaide. Afbeeldingen van zeemeerminnen, opgerolde zeilen, harten, initialen, zeilschepen. Mijn ogen liepen over van al die mooie plaatjes en ik had wel al het geld uit de collectebus willen lenen, alle munten, omdat ik alles wel getatoeëerd wilde hebben, alles wat ik op de rug en de borst van deze zandkruier zag. Voor al die centen.

‘Kies maar uit’, zei meneer Lojza.

Ik wees op een klein zeilbootje, waarna meneer Lojza een krant op de tafel uitvouwde en mij op mijn rug neerlegde.

‘Doet het geen pijn?’, vroeg ik en richtte me op.

Meneer Lojza duwde me terug, ik staarde naar het plafond en hij zei dat het alleen een beetje prikte.

‘Dus een scheepje zei je, jongen?’

‘Ja, een scheepje, precies zo een als waarmee Jezus met zijn discipelen over het meer van Genesareth voer’, zei ik en keek omhoog, hoorde hoe de stoelen verschoven werden, hoe de zandkruiers zich over mij heen bogen - ik voelde hun adem, ik kon ze ruiken - en meneer Lojza prikte met de punt van de in groene inkt gedoopte naald en ik viel in een zalige slaap. De adem van de zandkruiers voelde warm aan en ik had zo'n gevoel alsof ik in een kribbetje lag en de herders en de os en het ezeltje zich over me heen bogen, alsof ik een klein jezusje was. En ik hoorde stemmen.

‘Kijk 'ns, dat bootje krijgt een fraaie kiel.’

‘Lojza, maak wel fatsoenlijke zeilen, hè?’

‘Wat nou zeilen, fatsoenlijke flanken, dat is het voornaamste.’

‘Die bootjes, die moeten ook een diepe geul hebben, en een fatsoenlijke helmstok...’

En ik lag op mijn rug, op de tafel in de Pod Mostem, telkens werd ik wakker en wilde me oprichten, maar meneer Lojza drukte me dan met z'n elleboog weer zachtjes terug. En toen ik dan ingeslapen was, maakte meneer Lojza me wakker en zocht zijn tatoeëergerei bij elkaar.

‘Zo, kleine, het scheepje is al klaar, niemand neemt die meer van je af, niemand kan 'm er nog afhalen. En als er iemand is die dat kan, dan is dat een dokter in Praag, iemand die ook bij toneelspelers de huid strak trekt en rimpels en zomersproeten verwijdert, maar dat kost wel zestig kronen per vierkante centimeter...’

Toen meneer Lojza dat aan het uitleggen was, moesten de zandkruiers zo gieren van het lachen, dat de tranen in hun ogen schoten: ik zat op de tafel, en toen ik het scheepje wilde bekijken, gooide Lojza me mijn jack toe en trok mij die zelf over het hoofd en knoopte zelf het gestreepte frontje dicht. Toen hielp hij me om mijn schooltas op mijn rug te doen, zette me m'n ovale petje op en bracht het anker en het vergulde opschrift Hamburg in orde.

‘Meneer de kastelein’, zei ik, ‘nog twee rum, en afrekenen.’

En ik glimlachte naar alle zandkruiers, en zij lachten terug, niet zoals daarvoor, maar een beetje schuldig en ze keken me niet meer recht in de ogen. Ik betaalde en gaf de rest van de munten aan de kastelein, want als je een zeilbootje op je borst hebt, moet je ook een vlotte vent zijn.

‘Zo is het goed, meneer de kastelein’, zei ik en draaide me in de deuropening nog eens om, groette, en onder luid gelach van de zandkruiers rende ik de avond in...

Op de brug belandde ik in een midzomersneeuwstorm.

Uit de diepte van de rivier vlogen honderdduizenden eendagsvliegjes op. Ze vlogen naar het licht van de gaslantaarns en vielen neer op het plaveisel: bij de palen vormden zich hoopjes opeengewaaide eendagsvliegjes. Ze vlogen tegen mijn gezicht, en toen ik bukte en mijn handen in de massa vliegjes stak, krioelden ze als kokend water. De mensen gleden uit over de vliegjes, het was net alsof het geijzeld had. En ik liep door, niemand zag of

[p. 65]

wist nog dat ik op m'n borst een getatoeëerd scheepje had, dat overal met mij mee zou varen, waar ik ook zou zijn, wanneer ik zou baden, wanneer ik op mijn borst zou zwemmen, en de boeg het oppervlak van de rivier zou doorklieven, wanneer ik droevig zou zijn en mijn hemd uit elkaar zou scheuren zoals Jezus op de plaatjes, Jezus die zijn hemd wegtrok om de mensen zijn met een doornenkrans omwonden brandende hart te tonen. En op de brug bedacht ik ineens, dat de eerste aan wie ik mijn scheepje moest laten zien meneer de deken moest zijn. Van lantaarn naar lantaarn vergezeld door een enorme stroom van zwermen eendagsvliegjes, ging ik de grote poort door naar de pastorie. Op de binnenplaats stond een lantaarnpaal. Ik liep langs de groentetuin naar de verlichte ramen van de pastorie. Langs latten op de muur strekte zich een wijnstok uit, waarover ik naar boven klauterde, en terwijl ik met een hand de latten vasthield en met de andere de wijnranken en bladeren wegschoof, zag ik eerst de met groen pluche overtrokken tafel, waarop een fles vermouth en een halfleeg gedronken glas stond. En toen zag ik iets, dat ik misschien niet had mogen zien. Meneer de deken was de twee keukenmeisjes met een tafelkleed of een laken aan het vastbinden. Toen hij ze had vastgebonden, knielde hij en snuffeldeaan hun buik. Ik sloeg mijn ogen neer, maar toen ik weer bij machte was te kijken, zag ik iets, dat zeker ook de zandkruiers in de Pod Mostem in vervoering zou hebben gebracht. Meneer de deken hield dat tafelkleed tussen zijn tanden, als een artiest strekte hij zijn armen wijd uit en met zijn tanden tilde hij de vastgebonden keukenmeisjes op, die met hun zwarte schoentjes trappelden en met hun gekamde haar langs het plafond streken, en droeg ze de hele kamer door. Ik voelde me zo opgetogen, omdat meneer de deken zoveel kracht had, dat hij twee met een laken vastgebonden keukenmeisjes kon dragen, net zoals Jezus. En nadat hij zo een paar keer de kamer was rondgelopen, bukte hij weer en zette die keukenmeisjes van hem weer op de grond. Hij plofte neer in een stoel en lachte, de meisjes brachten hun rokken weer in orde en meneer de deken dronk zijn vermouth op en schonk zich een nieuwe kelk in. Voorzichtig daalde ik weer af langs de ladder van latjes, liep de hoek van de pastorie om en klopte op de deur. Ik hoorde voetstappen en de deur ging open, waarop ik werd binnengelaten door een keukenmeisje.

‘Wat is er?’, vroeg meneer de deken, het glas in de hand houdend.

‘Meneer de deken’, antwoordde ik, ‘zegent u mij.’

‘Maar waarom zo laat, en waaróm moet ik je zegenen?’

‘Meneer de deken, kijkt u eens!’

En ik gespte mijn als de blauwe zee golvende gestreepte frontje los en trok mijn matrozenjack uit. Zo stond ik, de blauwe matrozenband om mijn hoofd, zoals de Heilige Aloisius een aureool rond zijn hoofd heeft, en ik straalde van gelukzaligheid. Maar de keukenmeisjes schrokken en sloegen beide handen voor de mond. Eendagsvliegjes tikten tegen de vensterruit en vielen neer op de uitkomende floxen. Meneer de deken stond op, aaide me over de schouders en keek me in de ogen.

‘Wie heeft dat gedaan?’

‘Meneer Lojza in de Pod Mostem.’

‘En wat heeft hij daar voor je getatoeëerd?’

‘Een scheepje, zo'n zeilscheepje als waarmee Jezus altijd voer.’

Meneer de deken liet de twee keukenmeisjes de grote spiegel uit de hal halen, ze hielden hem ieder aan een kant vast en op een wenk van meneer de deken knielden ze en hielden de spiegel voor me en ik keek erin. Achter me neeg het gezicht van meneer de deken naar me toe en ik zag dat ik op mijn borst een groene getatoeëerde zeemeermin had, een meermin met een geschubde staart, een meermin met een naakt lichaam, een meermin die precies zo glimlachte als meneer de deken toen die de in het grote tafelkleed gebonden keukenmeisjes met zijn tanden optilde. Het werd me donker voor de ogen van schrik en afschuw.

‘Hiermee kun je geen misdienaar meer zijn. Wat zeg je me daarvan? Zestig kronen per vierkante centimeter’, mompelde ik en drukte beide handen tegen de groene zeemeermin.

De keukenmeisjes barstten in lachen uit, maar meneer de deken maakte een beweging met zijn hand alsof hij ze vervloekte. ‘Ik ben blij’, zei meneer de deken langzaam en deed een paar stappen door de kamer, ‘ik ben blij dat je meteen naar mij gekomen bent. Je zult het niet gemakkelijk hebben in je leven.’

En hij aaide me over mijn rug.