Vooys. Jaargang 9

Een surrealistisch avontuur in Nederland

Hans Renders, Verijdelde dromen.
Haarlem 1989. f 39,50.

De periode in de Nederlandse kunst tussen 1930 en 1945 wordt vaak bezien als een saai intermezzo, opgesloten tussen de vele internationale avantgarde-bewegingen van voor en na de Tweede Wereldoorlog. Behoudzucht, nuchterheid en een terugval op vaderlandse tradities kenmerken dit tijdvak. Hierbinnen is voor artistieke experimenten en extremiteiten geen plaats, laat staan voor zoiets als het surrealisme. Als het begrip wel eens in beschouwingen opduikt, is dit enkel in negatieve zin. Pas na 1945 wordt het surrealisme gedoogd in Nederland, in het werk van ‘Vijftig’ en ‘Cobra’.

Toch kan men het begrip al ver voor deze bewegingen binnen de Nederlandse kunst tegenkomen. Hans Renders probeert middels ‘een surrealistisch avontuur’ te onderzoeken op welke manier.

Verijdelde dromen noemt hij zijn avontuur, fraai verzorgd en vormgegeven, en mede tot stand gekomen door de Stichting Fonds voor de Letteren. Dat belooft dus wat. Aan het eind van de reis ‘tussen De Stijl en Cobra’ kan ik echter niets anders concluderen dan dat die strandt in het euvel waarin zoveel goedbedoelde reizen vastlopen: een goed idee, maar slecht voorbereid, opgezet en uitgevoerd. Verijdelde dromen hangt van overbodigheid en vooral slordigheid aan elkaar.

Hans Renders stelt vooral het ondergrondse tijdschrift De Schone Zakdoek (1941-1944) centraal. De redacteuren van het blad krijgen een uitgebreide behandeling. Daarnaast wordt nog enige aandacht besteed aan J. Moesman, W.F. Hermans, W. Cordan en de Nederlandse ‘buitenlanders’ K. Tonny en H. Cramer, en nog een paar kunstenaars die slechts zijdelings iets met het surrealisme te doen hebben gehad. In deze stukken ontpopt de auteur zich als een handige kletsmeier, een vlotte host met een rood aangelopen hoofd van het te krappe uniform. De rommelige inleiding van het boek doet alreeds het ergste vermoeden. Wanneer het surrealisme een zij was, begint onze reisleider populair, ‘dan zouden de mannen van De Stijl, de mannen van Forum en de jongens die de generatie van “Vijftig” zouden gaan vormen (ook echte mannen trouwens) echte macho's zijn’. Ik heb het idee alsof ik in de verkeerde bus zit. Hans Renders formuleert ook geen definitie van het Nederlands surrealisme. Wel geeft hij een waslijst vol uiterlijke kenmerken van de stroming, kris-kras uit allerlei kunstwerken opgediept. Als uitgangspunt neemt hij een praktische definitie: ‘iedereen die de pretentie had surrealistische kunst te maken hoort erbij’. En hoe luidt die definitie dan? Geen woord. Wel lees ik dat een ‘goed surrealistisch gebruik’ het plegen van zelfmoord is. Iedere zichzelf respecterende surrealist beoefende het met veel succes. Is dit de definitie dan? Het surrealisme als zelfmoordclub. Inderdaad. Een frisse kijk op de zaak.

De stukken over De Schone Zakdoek zijn, ondanks de slordige aanpak, met veel verve geschreven. Ze vormen een aardige aanvulling op hetgeen Piet Calis onlangs over dit tijdschrift heeft gezegd in Het ondergronds verwachten. Achterin het boek is zelfs een compleet register op het blad opgenomen. En dat is mooi meegenomen. Maar is er meer? Edoch, gebakken lucht, zo blijkt. Zo komt de lezer over de surrealistische schilder Jopie Moesman het volgende te weten: ‘Helaas heeft de schilder nooit in de gaten gehad dat zijn persoonlijkheid onoverkomelijk was om mee te werken. Het

[p. 56]

Genie duldde nooit lang dezelfde mensen om zich heen. Hij raakte met iedereen gebrouilleerd. Ook ik viel, nadat we enkele prettig verlopen wederzijdse bezoekjes hadden afgelegd, in ongenade’. Niet vreemd, de inhoud en de toon van het boek indachtig. Gelukkig dat wijlen Jopie Moesman het zelf niet meer hoeft te lezen. Over Wolfgang Cordan lees ik dat ‘ook aan zijn leven surreële aspecten blijken te zitten’. Over W.F. Hermans wordt na bijna twintig pagina's, waarin Renders onder meer een willekeurige greep naar surrealisme tenderende citaten uit Hermans' oeuvre opdient, de vraag gesteld of hij eigenlijk wel een surrealist is. Einde verhaal. Of toch niet. Er is nog een laatste stuiptrekking in de vorm van een ‘slot’ waarin ‘een paar excentrieke (ex)surrealisten de revue [...] passeren die om uiteenlopende redenen maar zijdelings met het Nederlands surrealisme tussen 1930 en 1950 te maken hebben gehad’. En dan snel naar huis.

Er ontbreekt van alles aan dit ‘avontuur’. Er is aandacht voor de beeldende kunst, her en der wat poëzie maar weinig proza. Dit neemt niet weg dat het juist literatoren waren die over het surrealisme in de beeldende kunst schreven. Zo hanteerde Martinus Nijhoff de term. Simon Vestdijk stelde dat hij gefascineerd werd door enkele surrealisten, waarbij de namen van onder meer Melle, Carel Willink en Pyke Koch vallen. En over Ferdinand Bordewijk en het surrealisme valt nog veel meer te zeggen. Wat brengt deze en andere auteurs tot het surrealisme? En zijn van hun surrealistische interesse invloeden in hun proza te bespeuren? Hans Renders zwijgt evenwel in alle talen. Hij ziet ook geen verband tussen het surrealisme en het zogenaamde magisch realisme dat vaak een typische Nederlandse exponent van het surrealisme is genoemd. Ook spreekt Hans Renders geen woord over welke richting van het surrealisme hier invloed heeft gehad. Of weet Renders niet dat het surrealisme uit twee richtingen bestaat: een abstracte en een figuratieve? Waarom juist de laatste in de jaren dertig, en de eerste pas na de Tweede Wereldoorlog voeten aan de Nederlandse grond kreeg. Of we daarvan de sporen in het proza terug kunnen vinden. En ga zo maar door.

Verijdelde dromen is een avontuur dat hopeloos strandt. De illustraties uit deze curieuze reisgids van de firma ‘Razende Renders’ zijn veelbelovend, zoals dit soort blaadjes betaamt. Het beloofde uitzicht is echter een blik op een dor, nog onontgonnen terrein vol kuilen en gaten, en wilde bosschages. Wat een verdriet. Hier helpt niets tegen. Er zijn wel reisbureau's voor minder op de fles gegaan.

CASPER HUYSMANS