Vooys. Jaargang 9

[p. 47]

recensies
Verf en verderf

Mieke Bal.
Verf en verderf; lezen in ‘Rembrandt’ (1990).
Uitgeverij Prometheus, f 49,90.

De ondertitel van Mieke Bals laatste boek Verf en verderf; lezen in ‘Rembrandt’ lijkt op het eerste gezicht wellicht wat contradictoir. Lezen doe je in een tekst en niet in een zeventiende-eeuwse schilder. Ook wanneer je Rembrandt metonymisch opvat, als een door Rembrandt gemaakt schilderij, dan nog is de contradictie niet opgelost. De oplossing lijkt simpel. Mieke Bal betoogt dat beelden altijd gelezen worden, dat kijken geen transparante maar een betekenistoekennende bezigheid is. In deze studie analyseert Mieke Bal werken van Rembrandt en om aan haar stelling aan te tonen behandelt zij ze als een tekst; zij leest vele schilderijen, etsen en schetsen. Haar onderzoeksobject ‘Rembrandt’ bevat meer dan slechts de aan Rembrandt toegeschreven werken:

‘Als “Rembrandt” méér is dan een reeks onomstotelijk aan hem toegeschreven werken, als “Rembrandt” een tekst is die cultureel sinds jaar en dag functioneert, dan kan men ook besluiten in die tekst te gaan lezen, om te kijken wat “er staat”. Lezen in “Rembrandt”: kijken hoe een beeldend kunstwerk in een cultuur waarin dat werk overbekend is, aanleiding kan geven tot betekenis. En ook, reflecteren op wat er gebeurt als die betekenistoekenning plaatsvindt, hoe men zoal in “Rembrandt” kan lezen. Dát is het project waar dit boek de neerslag van is.’ (p.9).

Uit bovenstaand citaat blijkt, dat voor Bal ‘Rembrandt’ een betekenisdrager is. Welke betekenis draagt ‘Rembrandt’? lijkt nu een voor de hand liggende vraag, maar is dit geenszins. Aansluitend bij het poststructuralisme legt Mieke Bal er de nadruk op, dat betekenis niet een vastliggend eindprodukt is, maar tot stand komt door middel van de interactie tussen lezer/toeschouwer en tekst/beeld. Betekenis is een proces. Mieke Bal sluit de traditionele betekenis(sen) van Rembrandts werk niet uit om ze te vervangen door haar interpretaties, ze voegt haar lezingen van de werken toe aan de reeds bestaande, zonder hiermee in competitie te treden.

Bals poststructuralistische betekenisopvatting is gedeeltelijk te verbinden met de disseminatietheorie van de Franse filosoof Derrida. Deze stelt dat één teken meer dan één betekenis draagt, dat betekenissen zich uitzaaien. Als metafoor voor de plaats waarover betekenis zich als zaad verspreidt, gebruikt hij de hymen, het vlies. Aangezien deze metafoor associaties oproept met een andere betekenis van hymen, het huwelijk, stelt Bal een alternatieve metafoor voor, de navel. Onder de ‘navel’ van een beeld verstaat Bal de lege plek die de betekenis openbreekt. In het eerste hoofdstuk bij voorbeeld, leest zij het schilderij ‘Suzanna en de ouderlingen’. De relatie van dit schilderij tot het bijbelverhaal waarop het betrekking heeft, beschouwt Bal als de relatie tekst-pretekst. De pretekst nu laat zij bij haar interpretaties zoveel mogelijk buiten beschouwing. Zij gaat uit van de elementen die de tekst bevat. Het schilderij toont een halfnaakte Suzanna, die op het punt staat te gaan baden. Achter haar bevinden zich twee mannen in plechtige gewaden, de twee ouderlingen. Eén van hen pakt het gewaad van de vrouw met zijn linkerhand, terwijl zijn rechterhand gebald is en iets lijkt te omklemmen. Deze pose kan vanuit de pretekst, het bijbelverhaal niet begrepen worden en is een raadselachtig detail in het beeld. De rechterhand nu vat Bal op als een ‘lege plek’, als de navel en van hieruit bouwt zij haar interpretatie van het schilderij op. De lege vuist interpreteert zij als de leegheid van het plezier van de voyeur. Als hulpmiddel bij haar interpretatie gebruikt ze een Barthiaans ‘punctum’, ze gaat er van uit dat de

Mieke Bal (foto: Ernst van Alphen).

[p. 48]

ouderling kijkt door een vergrootglas. De voyeuristische rol van de ouderlingen confronteert de toeschouwer met haar/zijn rol als voyeur.

In de zeven hoofdstukken van haar boek hanteert Bal verschillende leeswijzen, steeds vanuit een feministisch perspectief. Dit werpt een geheel ander licht op ‘Rembrandt’ dan tot nu toe gebruikelijk was. Haar interpretaties bieden een verrassende visie op de werken. Bal begeeft zich met haar studie op zowel het terrein van de literatuurwetenschap als op dat van de kunstgeschiedenis. Deze interdisciplinaire aanpak vereist uiteraard een theoretische fundering. Waar zij gebruik maakt van gangbare methodes of theorieën zoals de semiotiek, licht zij deze toe; op sommige plaatsen herdefinieert Bal termen van de literatuurwetenschap. In De theorie van vertellen en verhalen (1978) bijvoorbeeld, werkte ze de door Genette voor de literatuurwetenschap geïntroduceerde term ‘focalisatie’ uit voor de analyse van literaire teksten. In Verf en verderf maakt zij deze term bruikbaar voor het lezen van beelden. Van belang hierbij is onder meer de blikrichting van de personages op de schilderijen. Deze personages, de focalisatoren, ontsluiten een ‘andere’ lezing van het beeld dan de tot nu toe gebruikelijke. Bij het bespreken van de Suzanna-schilderijen geeft niet alleen de lege vuist aanleiding tot een tegendraadse interpretatie, ook de blikrichting van de ouderlingen betrekt Mieke Bal bij haar lezing van de schilderijen.

Nadat ze in het eerste hoofdstuk haar visie op de relatie van de toeschouwer tot het werk en de rol van de kijker heeft gegeven, toont Bal in het tweede hoofdstuk op welke wijze de persoonlijke ervaring van de lezer van belang kan zijn in de betekenisproduktie.

Vervolgens brengt zij twee verschillende leeswijzen met elkaar in verband. De iconografie, te beschouwen als een historische leer van de betekenisproduktie en een hedendaagse, een leeswijze zoals die van Mieke Bal, blijken elkaar te kunnen aanvullen.

In het vierde hoofdstuk leest zij realistische werken als tekst, zonder te zoeken naar mimetische referenties. Ze laat zien hoe twee conflictuerende leeswijzen leiden tot strijdige interpretaties. De realistische leeswijze gaat uit van de tekst als een eenheid, terwijl ‘tekstueel lezen’ de incoherenties binnen één werk uitbuit.

Hierna behandelt Bal werken die zelfreflexieve elementen bevatten. Ze begint met de analyse van een aantal zelfportretten. Bij haar analyses maakt ze gebruik van de theorie van de psychoanalyse. Dit leidt tot bespiegelingen over het ‘zelf’. Na dit nauwkeurig gedaan te hebben, onderwerpt ze de terminologie van de psychoanalyse aan een kritisch onderzoek. Ze komt hierbij tot een verrassende, alternatieve lezing van de Oedipus-mythe, waarbij ze de lezingen van enkele critici als onderzoeksmateriaal aan wendt.

In het laatste gedeelte van deze studie komt Mieke Bal tot de conclusie, dat in ‘Rembrandt’ vrouwen op verschillende wijzen uitgebeeld worden. Ze blijft echter niet stilstaan bij de constatering dat het werk deze incoherentie vertoont. De diversiteit in de wijze van uitbeelding van vrouwen brengt ze in verband met uitbeeldingsstrategieën die ze in eerdere hoofdstukken besproken heeft.

In dit hoofdstuk betrekt ze ook de materialiteit van de verf bij haar interpretatie. In het beroemde schilderij van de geslachte os, dat in het Louvre hangt, vat ze de met grove penseelstreek aangebrachte verf op als zelfreflexief teken, dat verwijst naar het uitgebeelde rottende vlees.

Mieke Bal baseert haar interpretaties op zeer zorgvuldige analyses van elementen die in de beelden aanwezig zijn. Dit maakt haar lezingen hecht en controleerbaar. Voortvloeiend uit de opvatting dat betekenis in de toeschouwer besloten ligt, zijn haar interpretaties echter ook zeer subjectief.

De theorie die zij ontwikkelt is zeer interessant en bruikbaar voor het (her)lezen van figuratieve schilderijen en biedt bovendien een methode tot het ‘betekenen’ van oude en moderne kunst in de hedendaagse cultuur.

Met Verf en verderf heeft Mieke Bal een boek geschreven dat op boeiende wijze een verbinding legt tussen de kunst- en literatuurwetenschap en dat daarnaast aangenaam is om te lezen.

E. ZUIDERENT