De Vlaamsche Kunstbode. Jaargang 2

Iets over het orgel.

Antwoord op de Vraag: ‘Welke is in de kerken de beste plaats voor de orgels?’ gesteld door het Internationaal Oudheidkundig Congres, gehouden te Antwerpen, op 25 Augustij 1867.

Waarschijnlijk werden de zang en de muziek reeds vroeg in de kerk ingevoerd, ten einde daardoor de gemoederen te vermilderen, het godsdienstig gevoel op te wekken, de ziel als het ware in te nemen en met bovenaardsche gedachten te onderhouden. Daartoe is het orgel allerbest geschikt en verdient derhalve in zake van kerkelijke toonkunst onze ernstige aandacht.

Het orgel is een der rijkste, der schoonste en der merkwaardigste onder alle speeltuigen. Het heeft al de vereischte hoedanigheden tot het daarstellen van een orkest, en door de kunst van één man brengt het de edelste en indrukwekkendste uitdrukking voort.

Inderdaad, teederheid, innemende schakeeringen van harmonie, majestatische en grootsche verbindingen, zielroerende en dieptreffende overgangen worden op dit speeltuig door één enkelen kunstenaar voortgebracht.

[p. 540]

Het behoeft schier niet gezegd te worden dat het orgel sedert zijne uitvinding aanmerkelijke veranderingen ondergaan heeft; doch vooral sedert een paar eeuwen is men er in gelukt het eene volmaaktheid te geven die verwondering baart.

Zij aan wie de materiëele belangen der kerk zijn toevertrouwd, en bijzonderlijk de heeren pastoors en bouwmeesters, behooren wèl toe te zien dat, indien zij in de omstandigheid gesteld zijn desaangaande maatregelen te moeten nemen, zij hiertoe den besten weg weten te kiezen.

Ontbreekt het hun aan genoegzame kennis in het vak, dan zullen zij wèl doen deskundigen te raadplegen, ten einde alle dwaling en misgrepen te vermijden.

De plaats voor het orgel in de kerk hangt meest altoos af van den aard des gebouws, alsmede van de muziekale uitvoeringen die aldaar plaats hebben.

In de dorpskerken is de voordeeligste plaats steeds vooraan in de kerk, boven of middellijk bij de deur. Van daar verspreiden zich de tonen, door het speeltuig voortgebracht, behoorlijk door het gansche gebouw, en de orgelkas dient tevens in dit gedeelte des tempels tot een zeer geschikt versieringstuk.

Is de zwaarte van het orgel behoorlijk naar de grootte der kerk berekend, dan zal ons dunkens het speeltuig in het midden van de hoogzaal geplaatst het beste effekt voortbrengen, en alsdan wel eenige meters van de balustrade, om het perspectief der kerk niet te benadeeligen. De kast zal op die wijze ook bijzonder wèl uitkomen. Wanneer het orgel te sterk van geluid is, zooals veeltijds het geval is, dan zou het speeltuig voordeeliger op zijde geplaatst worden, mits hierdoor de zwaarte der tonen en vooral die van het pedaalwerk min of meer gewijzigd worden, en hierdoor aangenamer zullen voorkomen.

Bevindt zich op de hoogzaal eene venster, dan kan de kast zich nog in het midden der hoogzaal stellen.

[p. 541]

Men verdeelt dan de kast in twee deelen en hierdoor verliest het gebouw niets van zijn doorzicht.

Van in de kerk beschouwd vormt het een schoon geheel en de muzikale oefeningen verliezen bij die verdeeling niets.

Wij hebben bemerkt dat de heeren bouwmeesters in 't algemeen geene rekening genoeg houden van de plaats die een behoorlijk orgel moet innemen. De orgelbouwer kan dan niet beschikken over de noodige en gewenschte ruimte om het speeltuig onder alle opzichten voordeelig te stellen. Het mecanismus, dat eene ruime plaats vergt, is aldus zeer bekrompen, en de orgelmaker vindt hierdoor geene voldoende plaats om de pijpen der twee en dertigof zestienvoetige spelen op eene behoorlijke wijze te zetten.

Daarbij wordt de orgelbouwer veel gehinderd wanneer hij het orgel op juisten toon brengen moet, en is dan soms wel verplicht elke pijp behoorlijk te kunnen uitnemen.

Een ander gebrek bestaat namelijk dààrin dat de hoogzalen doorgaans te hoog of te laag zijn.

Hierdoor verheft zich het geluid in valsche richting en de tonen van het speeltuig komen te zwak voor.

Bij het plaatsen van een orgel moet men niet alleenlijk de aangeduide ruimte raadplegen, maar ook het getal zangers en uitvoerders in acht nemen waarover de gemeente beschikken mag.

Voor de goede uitvoering der muziek met orgelbegeleiding, moet het speeltuig zòòdanig gesteld zijn, dat de zangers zich rekening kunnen geven van de orgeltonen. Is dit niet, dan ontstaat er verwarring tusschen het orgel spel en den zang.

Indien het gebouw uit verschillende beuken bestaat, en het orgel bij den ingang der kerk is geplaatst, dient er gezorgd te worden van beide kanten der hoogzaal, namelijk de opening die er op de hoogzaal bestaat, te sluiten. Zoo dit niet geschiedt, verliest het speeltuig oneindig

[p. 542]

veel van zijne kracht, de accoustiek wordt gekrenkt en de galm verhinderd.

De bouwmeester hoeft te weten, dat de kerk bijzonderlijk geschikt is, om, door middel van het oor, het hart te treffen en alzoo de godsvereering te bevorderen. Hij zorge dan, dat het orgel niet geplaatst worde alleen volgens de ruimte die het innemen kan, maar dat die ruimte op voorhand behoorlijk bepaald worde, om alzoo al de voordeelen waar te nemen die een wèlgeplaatst orgel kan te weeg brengen.

Dikwijls gebeurt het zòò niet; integendeel, en dat heeft ongetwijfeld de huidige vraag verwekt.

Onder oogpunt zoowel van toonkunst als van bouwkunst beschouwd, verdient de zaak dus rijpe overweging, en de aandacht van allen die de kunst waarlijk op prijs stellen; des te meer, daar het uitwerksel van een goed orgel veel afhangt van de plaats die het bekleedt en van de accoustiek der kerk.

In de groote kerken zal het orgel onder vele opzichten, als bouwtrant en toonkunde, best in het midden van het gebouw tegen de koor geplaatst worden, zooals het reeds bestaat in de St. Jacobskerk te Antwerpen, en ook te Brugge, Leuven, Lier en Aerschoot. Nogtans behoeft de bouwmeester en de orgelbouwer voor de welgepaste klankvoortbrenging voorzichtige maatregelen te nemen. De voordeelen hiervan zijn, dat het orgel derwijze kan gesteld worden, dat het zijne tonen verspreide in al de gedeelten der kerk, en dat de kast op de geschikste wijze kan gesteld worden, waar eene breede ruimte bestaat.

Het groot voordeel dezer schikking is, dat men maar één orgel en éénen organist behoeft, daar er kerken zijn waarin het orgel vooraan gesteld is, en men alzoo genoodzaakt is zich een tweede orgel en een tweeden organist aan te schaffen.

Daarbij kan de orgelbouwer het speeltuig op zòòdanige wijze stellen dat de zwaarste kracht naar de binnen-beuk

[p. 543]

geleid worde, en dat het positief of klein orgel zich langs den kant van de koor bevinde, welk bijzonder bestemd is om den zang der priesters te begeleiden. Op die wijze zou het orgel de tonen door gansch de kerk doen weergalmen, en eene wel gebeeldhouwde kast zou een waarlijk schoon sieraad voor het kerkgebouw zijn.

Voegen wij thans hierbij, dat de kast, indien zij te hoog is geplaatst, eenig beletsel zou kunnen bijbrengen voor het doorzicht der geheele kerk.

De ondervinding heeft ons geleerd, dat er onder deze opzichten in het plaatsen van orgels, misbruiken begaan worden, die zeer gemakkelijk te vermijden zijn; doch het stellen van een orgel zal ondanks alle maatregelen dikwijls mislukken, en de accoustiek der kerk, iets waarover men geene vaste gronden kan opgeven, zal veel bijbrengen tot den goeden uitslag van de plaatsing des orgels.

Onder het oogpunt van muziek kan men zoo als met andere gedeelten der kerk geene proeven daarstellen om het orgel te verplaatsen naar willekeur. Kon men op voorhand rekening houden van het geluid en het effekt van het speeltuig, dan zou zeker het plaatsen van het orgel in de kerk eene gemakkelijke taak worden.

Betreffende het geluid der orgels vinden wij deze proef onuitvoerbaar, daar er voor het plaatsen van een orgel - althans van eenig belang - gewoonlijk een geruime tijd verlangd wordt, en zulks groote onkosten vergt.

Wat de proef der kast betreft, hier ontmoet men dezelfde hinderpalen, daar het mekanismus en vele toebehoorten met de kast in algemeenen regel gezamentlijk geplaatst worden; nogtans zou men op voorhand eene kast kunnen plaatsen, - wel te verstaan wanneer het speeltuig in een buffet is verzameld, zooals dit wel eens gebeurt, - en op die wijze zou men tekens kunnen rekening houden van het zicht dat de kast als kerksieraad oplevert.

Men moet bekennen dat het orgel voor de kerk van

[p. 544]

tamelijk groot belang is, dewijl het niet alleen onder toonkundig opzicht, d.i. als speeltuig, maar tevens als een pronkstuk voor de kerk moet beschouwd worden.

Ziedaar eenige opmerkingen die wij in het belang der kunst mededeelen, met de hoop dat deze nut mogen stichten voor diegenen welke met de plaatsing van kerkorgels zijn gelast.

Edw. G.J. Gregoir.