Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 60

[p. 272]

Uit de praktijk van boekarchitecten
Ontwerpen is een ‘state of mind’
Geert Swaenepoel

Een mooi omslag, een rustige bladspiegel die uitnodigt tot lezen, een fraaie stofwikkel, een ongewoon formaat of een ongewone layout... allemaal worden we wel eens verrast door het ‘boek als object’. Kookboek, kunstboek of roman; museumpublicatie, catalogus of kinderboek; theaterbrochure of overheidsrapport: allemaal zijn ze door de handen van een boekarchitect gegaan. Dan vraag je je af hoe zo'n boekarchitect concreet te werk gaat. En wie zijn opdrachtgever is. Of hoeveel tijd hij krijgt om een boek af te werken. Over deze en andere kwesties praatte ik met vier boekarchitecten: Leen Depooter, Steven Theunis, Johan Van Looveren en Hilde Princen.

Een vak apart

De vier beschouwen het ontwerpen van boeken als een zelfstandige discipline binnen het geheel van de grafische vormgeving. Volgens Hilde Princen is het vormgeven van een boek een complexe aangelegenheid waarbij je een goede kijk moet hebben op het geheel. Zij ziet een duidelijk verschil tussen een boek en een brochure. Leen Depooter beaamt dat: ‘Een boek ontwerpen vraagt een andere aanpak dan het vormgeven van folders of brochures. Bij een boek komt heel wat organisatie kijken. Het materiaal waaruit het bestaat moet op elkaar afstemd worden om er op een bepaalde manier geordend en snel aan te kunnen werken.’ Volgens Steven Theunis is er veel gelijkenis tussen het ontwerpen van een boekomslag en het ontwerpen van een affiche: beide willen op een gebalde manier een boodschap visueel duidelijk maken. ‘Wat een boek anders maakt, is de hoeveelheid tekst,’ aldus Theunis.

■ Ed Franck (bewerker): Verboden liefdes: verhalen uit Boccaccio's Decamerone, Davidsfonds, 2010
Boekarchitect: Leen Depooter.

Het vormgeven van boeken is niet de enige bezigheid van het kwartet. Leen Depooter ontwerpt naast boeken ook materialen voor commerciële bedrijven. Ook Van Looveren en Princen zijn actief in de commerciële wereld: ‘Van boekarchitectuur alleen kunnen we niet leven,’ vertelt Princen. ‘We hebben ook andere klanten. Zo hebben we pas een huisstijl ontworpen voor de European Concert Hall Organisation. Maar dat leunt aan bij boekarchitectuur, want een huisstijl uittekenen is altijd ook heel erg met typografie bezig zijn. We werken bijvoorbeeld ook voor Unizo. Voor hen maken we een trimestrieel krantje. We hebben dus echt wel andere klanten nodig om de nodige omzet te halen.’

Steven Theunis geeft quasi uitsluitend vorm aan boeken. Maar daarnaast ontwerpt hij ook de hoezen voor cd's en dvd's van Stef Bos, Frank Boeyen en andere muzikanten. ‘Aan de Hogeschool Sint-Lucas Gent kreeg ik een algemene grafische opleiding,’ vertelt Steven. ‘Toen ik destijds afstudeerde wist ik nergens van. Ik heb de stiel geleerd op de werkvloer en ook aan het Plantin Genootschap in Antwerpen. Over die opleiding ben ik heel tevreden. Je krijgt er echt les van de top in alle grafische disciplines.’

Werken tegen de klok

Een boek in de juiste vorm gieten is dikwijls werken tegen de klok. De tijdsdruk is behoorlijk groot, vindt Leen Depooter. Een boekarchitect krijgt dikwijls maar drie

[p. 273]

à vier weken de tijd om een boek af te werken. De druk van de uitgevers om snel te werken is ook volgens Hilde Princen erg groot. ‘De prijs is nagenoeg nog altijd dezelfde als dertig jaar geleden, toen Louis Van den Eede zich op het hoogtepunt van zijn carrière als boekarchitect bevond.

Dankzij de computer kunnen we nu wel veel sneller werken dan toen, maar we moeten ons daarnaast ook bezighouden met zaken als eindredactie, tekstcorrectie en het sorteren van de illustraties.’

Hetzelfde verhaal hoor je bij Steven Theunis: ‘Ons vak bestaat uit een belangrijke ontwerpcomponent, maar ook uit een belangrijke uitvoerende component. Daarom heb ik iemand in dienst die de “papieren tekstcorrecties” doorvoert in de digitale versie van zodra het boek door een eindredacteur onder handen is genomen. Door zo te werken blijf je ook mentaal meer met ontwerpen bezig’. ‘Correcties zijn een eindeloze bezigheid,’ vindt ook Depooter. ‘En een opdrachtgever of auteur bekijkt de tekst pas met een nieuwe, frisse blik als hij is vormgegeven. De auteur is gewend aan de Word-versie en ziet de mankementen pas na de opmaak.

En dan mogen wij opnieuw beginnen.’ Binnen de krap toegemeten tijd die boekarchitecten krijgen, moeten ze eerst en vooral voor het boekomslag zorgen. De uitgever wil dat immers zo snel mogelijk kunnen gebruiken voor zijn aanbiedingsbrochure en voor zijn commerciële mailings. Geen van mijn vier gesprekspartners vindt dat een goede manier van werken. ‘Ik heb eigenlijk het binnenwerk nodig om een goede cover te kunnen maken,’ vertelt Theunis. Maar gelukkig kunnen de cover en zelfs de titel achteraf nog veranderen, voegen zijn collega's daaraan toe.

De toegenomen tijdsdruk speelt ook beginnende boekarchitecten parten. Johan Van Looveren vertelt dat er in de hogeschoolopleidingen Grafische Vormgeving elk jaar veel ontwerpers afstuderen. Maar veel boekarchitecten zijn daar niet bij.

Geen enkele uitgever gaat graag in zee met een debutant. ‘Het is een paradox. Je moet al een boek vormgegeven hebben alvorens je er één mag maken!’ En dus blijven de gevestigde waarden hun positie behouden. ‘Als debutant is het heel moeilijk om in dat wereldje aan de bak te komen,’ bevestigt Theunis. ‘Uitgevers spelen graag op veilig en daarom gaat hun voorkeur uit naar wie ervaring heeft. Ook de prijszetting staat erg onder druk. Jonge boekarchitecten grijpen soms de kans om aan bodemprijzen werk te leveren. Ze merken dan na een drietal boeken dat ze er geld bij inschieten, omdat ze nog niet de vereiste snelheid van werken hebben. Daardoor verlaten ze teleurgesteld het werkveld.’

■ Kris Clerckx, On the road met Elvis, Lannoo, 2009
Boekarchitect: Steven Theunis.

Theunis ziet dat de competitie op de markt erg gegroeid is: ‘Haast alle oplagen gaan naar beneden. En sinds de komst van de manager-uitgever na de gentleman-uitgever moet er elk jaar 10% meer omzet gehaald worden. Men heeft dus nieuwe markten aangeboord, zoals die van de kookboeken en de boekenreeksen als extraatje bij de krant.’ ‘Uitzonderingen als de kookboeken van Jeroen Meus niet te na gesproken, wagen uitgevers zich inderdaad niet meer aan grote oplagen,’ beaamt ook Leen Depooter. ‘Er verschijnt enorm veel. Uitgevers willen kort op de bal spelen en de stress is dan ook groot. De productieprijs van een boek is gelijk gebleven, maar de oplage is gedaald. Men drukt dus het budget voor de ontwerper en verhoogt de tijdsdruk. De prijzen gaan omlaag voor ons en de tijd waarin iets gerealiseerd moet worden, is soms hallucinant.’

Veel meer dan de teksten die ze vormgeven diagonaal lezen zit er voor de boekarchitecten niet in, stellen zowel Depooter en Theunis als Van Looveren en Princen. Ze lezen de inhoudstafel, het voorwoord en enkele fragmenten, om op die manier een idee van de inhoud te krijgen. ‘Er wordt verteld,’ zegt Theunis, ‘dat Louis Van den Eede destijds alles las. Maar dat was in de tijd dat men met loodzetsel werkte en alles geannoteerd moest worden. Nu is er voor lezen gewoon geen tijd meer. Ik praat heel graag met auteurs, maar meestal is daar helaas de tijd niet voor.’

Hoe vinden uitgever en boekarchitect elkaar?

Op mijn vraag hoe een uitgever een boekarchitect kiest, hebben Johan Van Looveren en Hilde Princen geen pasklaar antwoord. Bij het begin van hun samenwerking hebben ze een website opgezet. Daarnaast hebben ze mails gestuurd naar uitgevers. Ze hebben die uitgevers ook allemaal bezocht. Daar is toen uitgeverij Lannoo als opdrachtgever uitgekomen. ‘Daarna is het quasi vanzelf gegaan en hebben de klanten zich aangediend. Na verloop van tijd krijg je dan naambekendheid in het uitgeverswereldje, zeker als je in de prijzen valt. Soms speelt ook het toeval een rol en brengt de ene klant de andere aan,’ zegt Van Looveren. Het kiezen van de juiste boekarchitect behoort volgens Steven Theunis tot de expertise van de uitgever. ‘Als de uitgever tevreden is over het geleverde werk van

[p. 274]

de boekarchitect, dan komen er nieuwe opdrachten. Rijk worden we daar niet van, maar we verdienen tenminste onze boterham.’

■ Hans Willemse, Panamarenko: workstation Biekorfstraat, Houtekiet, 2010
Boekarchitect: Van Looveren & Princen.

■ Petra de Pauw, Plots anders: opmerkelijke verhalen achter littekens, Lannoo, 2010.
Boekarchitect: Steven Theunis.

Leen Depooter werkte tien jaar lang voor een zeer grote klant in de commerciële sector. Toen die klant wegviel, is zij op zoek gegaan naar nieuwe klanten, ook in de uitgeverssector. ‘Ik heb daar vrijwel meteen opdrachten gekregen,’ aldus Depooter. ‘En die opdrachten leidden soms tot andere opdrachten. Zo heb ik via uitgeverij Ludion alle merchandisingmateriaal rond René Magritte kunnen maken, en recent ook rond Ensor en voor Luc Tuymans. Ze benadrukt wel dat ze van in het begin van haar carrière haar public relations verzorgd heeft, onder meer door haar website geregeld te updaten en nieuwjaarskaarten naar klanten te sturen.

Artistieke vrijheid of keurslijf?

Hoeveel vrijheid krijgt de boekarchitect van de uitgever? Dat blijkt nogal te verschillen. ‘Meestal geeft de uitgever de contouren aan waarbinnen je moet werken,’ vertelt Leen Depooter. ‘Het hangt ook samen met het soort boeken waaraan je werkt. Bij overheidsopdrachten krijg je meestal meer vrijheid wat betreft papierkeuze en uitvoering. Bij een reguliere uitgever liggen die dingen meestal vast, ook het formaat, omdat het boek in een serie past bijvoorbeeld.’ Ze vertelt dat niet elke uitgever een planning en een technische fiche bezorgt. Wel wordt vooraf een prijs afgesproken. ‘Als ik er niet uit raak wat het aantal bladzijden betreft, krijg ik soms extra katernen van de uitgever, maar er wordt soms ook geschrapt in de inhoud.’ ‘Artistieke vrijheid is ook niet alles,’ zegt Depooter. ‘Het is eigen aan een boek dat er beperkingen zijn. In de luxueuze modesector, waarvoor ik vroeger werkte, was de enige zorg dat mijn product met de post verzendbaar moest zijn. Die tijd is voorbij. Nu ben ik meer met vormgeving bezig binnen de contouren die de uitgever vastlegt.’ Dat geldt ook voor de andere boekarchitecten. Nochtans is er ook een andere werkwijze mogelijk, aldus Van Looveren en Princen: ‘Uitgever, opdrachtgever en vormgever vertrekken vanuit het beschikbare budget en zien wat daarmee kan, rekening houdend met alle factoren. Dan kan je meedenken met je uitgever en zoeken naar wat het beste is.’

[p. 275]

■ Jean-François Lyotard: Sam Francis, Leçon de Ténèbres / Sam Francis, Lesson of Darkness, Leuven University Press, 2010.
Boekarchitect: Van Looveren & Princen.

Ook Leen Depooter wijst erop dat sommige uitgevers op dat vlak toegeeflijker zijn dan andere. Ze laten dan bijvoorbeeld toe dat de boekarchitect samen met de auteur en de illustrator het formaat en de uitvoering van een boek bepaalt. Als voorbeeld haalt ze het bekroonde kinderboek Het geheim van de keel van de nachtegaal van Peter Verhelst en Carll Cneut aan, dat onder andere goud op snee meekreeg. Steven Theunis sluit zich bij zijn collega's aan. ‘Omdat ik publicaties in eigen beheer uitgeef, ken ik de kostprijs. Tegen een leeslint bijvoorbeeld wordt rap neen gezegd. Maar omdat ik weet dat de meerkost daarvan slechts honderd euro voor de volledige oplage bedraagt, kan ik dat toch doordrukken.’ Soms zijn uitgevers zelf vragende partij om in nauw overleg met een boekarchitect te werken. Theunis geeft als voorbeeld de dicht-bij-huisgidsen van Racine/ Lannoo, waarvoor de oude formule helemaal herdacht werd in onderlinge samenspraak tussen boekarchitect en uitgever. Het resultaat is een gebruiksvriendelijk concept waar grondig over nagedacht is. Boekarchitecten aanvaarden trouwens niet eender welke opdracht. Dat kan het geval zijn wanneer de nodige tijd ontbreekt om fatsoenlijk werk te leveren. Van Looveren en Princen werken nooit voor een reclamebureau en ook nooit voor een ander ontwerpbureau. ‘Als de inhoud van een opdracht mij niet aanspreekt, doe ik het niet,’ vertelt Leen Depooter. ‘Persoonlijke voorkeur speelt dus een rol. Maar soms is het leuk om met iets nieuws bezig te zijn,’ voegt ze eraan toe.

Samenwerken

Op mijn vraag of een boekarchitect soms contact heeft met de drukker, lopen de antwoorden uiteen. Steven Theunis vertelt dat hij tijdens de periode dat hij als boekarchitect bij Studio Lannoo werkte nooit contact had met de drukker, maar altijd moest afwachten welk materiaal de drukker gekozen had. Dat komt omdat Lannoo een grote speler is met een eigen inkoopafdeling. Ze geven meer dan één boek per dag uit en drukken veel in landen en regio's als Hongkong, Polen en Tsjechië. Zelf tracht Theunis meer en meer specifieke materialen voor te stellen en te laten budgetteren. ‘Met uitgeverij Luster heb ik een andere afspraak. De prijs wordt in het begin afgesproken. Maar ik mag de offertes aanvragen bij de drukkers. Ik werk op die manier omdat ik de materiaalkeuze erg belangrijk vind. Ook afwijken van het gebruikelijke formaat kan dan af en toe. Luster is een uitgeverij met een erg open geest, die durft ingaan op mijn voorstellen en niet direct neen zegt,’ besluit Theunis. Van Looveren en Princen wijzen erop dat de opvolging van hun werk tot bij de drukker niet altijd kan. Panamarenko: workstation Biekorfstraat, verschenen bij uitgeverij Linkeroever, is bijvoorbeeld in Polen gedrukt. Wel zijn er vooraf proefdrukken gemaakt. ‘Als je vanaf het begin van de opdracht betrokken bent bij de productie, dan ben je geneigd alles op te volgen. Je wil dan mee de verantwoordelijkheid dragen,’ aldus Van Looveren.

Leen Depooter heeft geen contact met de drukker. Zij vindt het in zekere zin ook comfortabel dat de ‘productielast’ niet bij haar ligt. Wel werkt zij graag nauw samen met de illustrator, de fotograaf of de kunstenaar van de boeken die zij vormgeeft. ‘Carll Cneut komt dan naast mij zitten. Ik heb dat ook het liefst. Op die manier krijg ik input. Ik doe een aanzet en wil daar graag respons op. Verder heb ik een ondergeschikte rol: de vormgeving moet niet op de voorgrond treden, maar moet de inhoud versterken. Die samenwerking met de illustrator levert ook de beste resultaten op,’ zegt ze.

Tevreden

Wanneer is een boekarchitect tevreden over zijn werk? ‘Zelden,’ reageert Steven Theunis. ‘Als een boek van de drukker komt, zie ik altijd kleine onvolkomenheden, dingen die anders hadden gekund. Pas na verloop van tijd merk ik dan toch dat het een goed product is.’ Leen Depooter bevestigt dat er wat afstand nodig is om een afgewerkt boek te evalueren: ‘Voor mij is een boek goed als ik een jaar nadat het gemaakt is oprecht kan zeggen dat het een mooi boek is. Meestal kan je dat meteen nadat het gedrukt is niet goed beoordelen. De snelheid van werken laat dat gewoon niet toe.’ Voor Johan Van Looveren heeft het al dan niet geslaagd zijn van een boek niets te maken met de vrijheid die hij als ontwerper krijgt. ‘Soms ben je verrast door een ontwerp. Zo hebben we voor a-pass [een internationale onderzoeksomgeving rond performativiteit en scenografie voor masters met een artistieke of theoretische vooropleiding of voor participanten met een gevorderde artistieke praktijk, gs] de huisstijl gemaakt. Omdat het budget erg beperkt was, hebben we een erg herkenbaar lettertype ontworpen. Alles wordt in zwart-wit gedrukt. Daarnaast hebben we gezorgd voor kleine gekleurde stickers en tape met het logo van a-pass erop. Daarmee kunnen ze hun pakjes en brieven “kleur” geven.’

Opvallend aan mijn gesprekken met Theunis, Depooter, Van Looveren en Princen is hoe ze alle vier gedreven en vol passie over hun vak praten. ‘Ontwerpen is een state of mind,’ laat Steven Theunis in het gesprek vallen. ‘Het is een geestesgesteldheid, een instelling, een attitude waarmee je opstaat en waarmee je gaat slapen. Iets waar je voortdurend mee bezig bent.’