Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 60

[p. 41]

Nederlandse brieven aan Jacob en Wilhelm Grimm
Rita Schlusemann

In de ‘Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz’, de grootste wetenschappelijke bibliotheek in het Duitse taalgebied, die in 2011 haar 350^ste verjaardag viert, worden documenten uit alle wetenschapsgebieden bewaard, o.a. 41.600 oosterse en ca. 18.000 westerse handschriften, 4.400 vroege drukken, 66.000 muzikale autografen, verder autografen van J.W. von Goethe en J.S. Bach, de nalatenschap van J.G. Herder en die van Jacob en Wilhelm Grimm.

In deze bijdrage zal ik niet de rijke collectie van Nederlandse handschriften en vroege drukken in deze bibliotheek (zie Degering 1925-1932), maar een andere heel belangrijke handgeschreven collectie uit de 19^de eeuw voorstellen: de brieven die Nederlandse en Belgische wetenschappers en collega's aan Jacob en Wilhelm Grimm hebben geschreven. Deze brieven worden bewaard in het archief dat de nalatenschap van de broers Grimm in Berlijn beheert. In totaal gaat het om 86 brieven die door 21 correspondenten aan Jacob en/of Wilhelm Grimm zijn geschreven, o.a. door J. Scheltema, W. Jonckbloet, C.E. Coussemaker, J.H. Bormans en M. de Vries.

Aangezien ik hier niet de hele collectie kan voorstellen, beperk ik mij tot de brieven van twee correspondenten: de brieven van het ‘Hollandse Instituut voor Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten’ dat op 18 mei 1808 op grond van een decreet van koning Lodewijk Napoleon in het leven is geroepen. Het is de eerste institutie ter bevordering van wetenschap en kunst die in het Nederlandse taalgebied door de overheid wordt gesubsidieerd. Vanuit het zuiden van het Nederlandstalige gebied bestond eveneens een drukke correspondentie met Jacob en Wilhelm Grimm. Ik zal ten tweede ingaan op de correspondentie van Jans Frans Willems die zich eveneens in het archief in Berlijn bevindt.

Brieven aan dertig collega's

De broers Jacob en Wilhelm Grimm zijn vooral bekend als verzamelaars van sprookjes, als auteurs van het ‘Wörterbuch’ en als wetenschappers op uiteenlopende gebieden zoals godsdienst, mythologie, rechten, literatuur en geschiedenis. Om informatie te verkrijgen speelt in de eerste decennia van de 19^de eeuw weliswaar de voortschrijdende universitaire institutionalisering een steeds groter wordende rol in het maatschappelijke leven, aan de andere kant is bijvoorbeeld het bedrijven van de Nederlandse en Duitse literatuur- en taalwetenschap een weinig geïnstitutionaliseerd proces. De wetenschappelijke uitwisseling is in deze tijd vooral gekenmerkt door correspondentie tussen wetenschappers. Deze brieven kan men als voorlopers van wetenschappelijke tijdschriften voor de discussie over letterkundige, taalkundige, religieuze, filosofische en andere kwesties beschouwen. De correspondentie verkrijgt de status van een institutie, ook voor de geschiedenis van de vroege Nederlandse en Duitse filologieën.

■ Brief van W. Bilderdijk (namens het Hollandse Instituut) aan J. Grimm, 1 maart 1812, Berlin, SPK, Nachlass Grimm 807, p. 1.

Zowel de verhouding tussen de Nederlandse en Duitse filologieën als ook tussen de broers Grimm en hun Nederlandse en Belgische collega's is, ondanks de nauwe relatie tussen de Duitse en Nederlandse taal en literatuur, weinig onderzocht en/of wordt vaak nog steeds met vooroordelen gezien (zie Ter Haar 1999). Er wordt beweerd dat Jacob Grimm het Nederlands voornamelijk als onderdeel van een Duitse stam en minder als een zelfstandige taal zou hebben beschouwd. Dit staat tegenover Grimms eigen woorden in zijn voorwoord bij de geschiedenis van de Duitse taal waar hij benadrukt dat vijf ‘Duitse’ (in de betekenis van Germaanse) talen bestaan: de Hoogduitse, Nederlandse, Engelse, Zweedse en Deense. Grimm beschouwt de Nederlandse taal als een eigen taal net zoals bijvoorbeeld het Engels, ook al benadrukt hij vanzelfsprekend de nauwe relatie tussen het Nederlands en het Duits in een oproep in de ‘Algemene Konst- en Letterbode’ op 22 november 1811, p. 327: ‘De Nederlandsche taal, zoo wel de Vlaamsche als de Hollandsche, is, van hoe hoogere oudheid, des te nader aan de overige Duitsche talen verwant, en even eens is het met onze oude Letterkunde en Dichtkunst gelegen; alles helpt, ondersteunt en verklaart zich wederkeerig.’

Grimm moedigt zijn collega's aan hun werk m.b.t. de Nederlandse literatuur voort te zetten en te intensiveren aangezien hij vreest dat anders de documenten uit het literaire verleden al tien jaar later voorgoed verdwenen zouden zijn. Er moet een begin worden gemaakt met een nieuwe beoordeling van de Nederlands-Duitse wetenschapsgeschiedenis in de eerste decennia van de 19de eeuw. En dit is mogelijk via onderzoek naar de verhouding tussen de broers Grimm en hun Nederlandse en Belgische collega's. Tussen 1810 tot en met 1863 hebben de broers Grimm met meer dan 30 Nederlandse en Belgische collega's gecorrespondeerd. Er zijn meer dan 270 brieven

[p. 42]

heen en weer geschreven. Tot de correspondenten behoren o.a. H.W. Tydeman (1811-1834 = jaren van correspondentie, 67 brieven), J.F. Willems (1834-1846, 35 brieven), J.H. Halbertsma (1830-1856, 28 brieven), M. de Vries (1852-1863, 23 brieven) en J. Scheltema (1813-1834, 18 brieven). Naast deze correspondentie met collega-wetenschappers bestaat er een briefwisseling met verschillende instituties zoals het al genoemde ‘Hollandse Instituut van Wetenschappen’, de voorloper van de huidige Koninklijke Academie van Wetenschappen (1812-1855, 30 brieven), en met de ‘Maatschappij der Nederlandse Letterkunde’ te Leiden (1813-1863, 9 brieven). De brieven die Jacob en Wilhelm Grimm zelf hebben geschreven, zijn verdeeld over heel veel verschillende bibliotheken. Het grootste gedeelte van de brieven aan J.F. Willems is in de UB te Gent aanwezig. Een aantal afschriften van verloren gegane brieven van Willems wordt in de UB te Basel bewaard, de brieven aan J.H. Halbertsma in Tresoar, het Fries Historisch en Letterkundig Centrum te Leeuwarden, de brieven aan M. de Vries in de UB te Leiden, net zoals de brieven aan de ‘Maatschappij der Nederlandse letterkunde’. De brieven van Grimm aan het Hollandse Instituut worden in het Noord-Hollandse archief in Haarlem bewaard. Deze voor de neerlandistiek en germanistiek heel belangrijke correspondentie is tot nu niet uitgegeven, maar zij zal deel uitmaken van een editie van alle brieven van Jacob en Wilhelm Grimm die zij met Nederlanders en Belgen hebben uitgewisseld.

■ Einde van de brief van J.F. Willems aan Jacob Grimm van 29 juni 1838, Berlin, SPK, Nachlass Grimm 613, p. 3-4.

Het Hollandsche Instituut

Nadat J. Grimm heeft geïnformeerd over de vondst van een handschrift met verschillende Middelnederlandse teksten op de burcht Comburg in de buurt van Stuttgart ontstaat er veel interesse voor Grimm en zijn activiteiten bij Nederlandse wetenschappelijke instellingen, vooral het ‘Hollandse Instituut’. Willem Bilderdijk, de toenmalige secretaris, vraagt aan Grimm om te bemiddelen om het manuscript of afschriften ervan te verkrijgen.

Op de vergadering van de Tweede Klasse van het Hollandsche Instituut op 27 februari 1812 wordt J. Grimm tot corresponderend lid gekozen. Willem Bilderdijk stuurt hem de mededeling van deze benoeming die in de ‘Staatsbibliotheek’ wordt bewaard. Ook al lukt het Grimm op grond van de weerstand van de zijde van de Zuid-Duitse bibliotheekfunctionarissen niet om afschriften van het manuscript te verkrijgen, ontstaat er een levendige correspondentie tussen hem en de Bilderdijk over taalkundige en taalhistorische kwesties. In de tijd tussen 1812 en 1816, het jaar dat Bilderdijk zich terugtrekt uit het Instituut, schrijven zij elkaar 18 brieven. Deze eerste fase van correspondentie is heel intensief en vruchtbaar.

In 1816 begint een tweede fase van correspondentie tussen Grimm en het Instituut. Op 1 september deelt Willem Bilderdijk hem mee dat het instituut anders georganiseerd wordt en dat er nu, naast de correspondenten, vier buitenlandse ‘membres associés’ worden gekozen, waaronder Grimm als eerste. Hierdoor ver-

[p. 43]

krijgt Grimm het recht om aan vergaderingen deel te nemen en mee te stemmen over wetenschappelijke beslissingen. Op grond van deze eervolle benoeming stuurt S.J.Z. Wiselius, de opvolger van Bilderdijk als secretaris, Grimm vanaf december 1816 uitnodigingen voor vergaderingen van de Tweede Klasse van het Instituut. Ook deze brieven die vergezeld zijn van de uitgeschreven prijsvragen worden in de Staatsbibliothek te Berlijn bewaard. Op 5 april 1819 schrijft Wiselius een dankbrief aan Jacob Grimm voor Grimms pakje met zijn net uitgekomen ‘Deutsche Grammatik’.

De ‘Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz’ heeft een rijke geschiedenis: zij is in 1661 gesticht als bibliotheek van de keurvorst Friedrich Wilhelm von Brandenburg, kreeg in 1701 door koning Friedrich I de naam ‘Königliche Bibliothek’ en na de afschaffing van de monarchie in 1918 de naam ‘Preussische Staatsbibliothek’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de ca. drie miljoen banden naar andere verblijfplaatsen getransporteerd, naar kastelen en kloosters, en ook naar o.a. Silezië. Nog steeds wordt een groot aantal boekwerken in bibliotheken in Rusland en Polen bewaard. Na 1945 werd de bibliotheek door het ontstaan van de BRD en de DDR in twee instituties opgedeeld: de ‘Deutsche Staatsbibliothek’ in Oost-Berlijn en de ‘Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz’ in West-Berlijn. Van deze deling getuigt nog de huidige verdeling in twee ‘huizen’, een aan de straat ‘Unter den Linden’ en een aan de ‘Potsdammer Platz’. Sinds 1 januari 1992 zijn de bibliotheken onder de als eerste genoemde naam samengevoegd. [R.S.]

Jan Frans Willems

In 1834 start Jacob Grimm een heel intensieve briefwisseling met Jan Frans Willems (1793-1846). Al in zijn eerste brief van 14 december 1834 herinnert hij aan de woorden in zijn voorwoord bij Reinhart Fuchs dat de Belgen hun moedertaal vergeten. Zij hebben volgens Grimm Maerlants werken eeuwenlang in het stof laten liggen. Grimm suggereert bovendien ook historische studies te schrijven en een compleet Vlaams woordenboek voor te bereiden. In zijn toespraak op de eerste ‘Germanistenversammlung 1848’ in Frankfurt waardeert Jacob Grimm de kort daarvoor overleden Jan Frans Willems als zijn edele vriend die vooral de oude band tussen de Hoogduitse en Nederlandse taal wilde verstevigen.

De correspondentie tussen Jan Frans Willems en Jacob Grimm bestaat uit 35 brieven, waarvan de 18 brieven van Jacob Grimm (op een enkele na die niet bewaard is) in de Universiteitsbibliotheek te Gent worden bewaard. Van de 17 brieven van Jan Frans Willems zijn er helaas negen verloren gegaan en drie zijn alleen bewaard in afschriften van A. Heusler (bewaard in de universiteitsbibliotheek te Basel). Er zijn nog vijf brieven in de Staatsbibliotheek te Berlijn overgeleverd, geschreven tussen 1837 en 1842. Willems schrijft in het Nederlands en op 29 juni 1838 nodigt hij Grimm zelfs uit om bij hem te logeren: ‘Intusschen moet Gy nu wel den tyd hebben om eens een tochtjen naer deze zyde van oud germanien te doen. Het zou my byzonder aengenaem zyn indien gy hiertoe mocht besluiten, en komt Gy naer Gent, dan laet Gy my de eer U ten mynent te herbergen’.

Deze intensieve briefwisselingen die hier als voorbeeld voor de meer dan 270 brieven omvattende correspondentie tussen Jacob Grimm en Nederlandse en Belgische wetenschappers dienen, bieden de kans om een nieuw begin te maken met een onderzoek naar de betrekkingen tussen de neerlandistiek en germanistiek in de eerste helft van de 19de eeuw. Een geplande editie van de correspondentie tussen Jacob Grimm en zijn Nederlandse en Belgische collega's kan op deze manier als een bouwsteen voor de wetenschapsgeschiedenis fungeren. De Staatsbibliotheek biedt met haar collectie van de brieven die aan Jacob Grimm zijn geschreven, een rijke bron voor dit door het ‘Deutsche Forschungsgemeinschaft’ gefinancierde project.

Bibliografie

Degering, H., Kurzes Verzeichnis der germanischen Handschriften der Preussischen Staatsbibliothek, Leipzig, 1925-1932, 3 vol.

ter Haar, C., ‘Nicht nur ein Appendix - zur Relation zwischen Germanistik und Niederlandistik’, in: F. Fürbeth e.a. (red.), Zur Geschichte und Problematik der Nationalphilologien in Europa. 150 Jahre Erste Germanistenversammlung in Frankfurt am Main (1846-1996), Tübingen, 1999, pp. 697-714.

Schlusemann, R., ‘Jacob Grimm: pionier van de Neerlandistiek’, in: M. Hüning e.a. (red.), De geschiedenis van de extramurale neerlandistiek in Europa, Münster, 2010, pp. 147-165.